Piše: Sveštenik Gojko Perović
Tekst je napisan povodom otvaranja dijaloške tribine „Cathedra Iustiniana“ koju na temeljima drevne Duklje organizuje parohija Piperska Pravoslavne Mitropolije Crnogorsko-primorske, u ljeto 2024.g.
Civilizacija koju najčešće zovemo evropskom, a prostorno i vremenski šire je imenujemo kao judeo-hrišćansku, satkana je od malih društvenih atoma kao što su antički polisi na jednoj i izrailjske starozavjetne nomadske porodice na drugoj strani. I jedan i drugi fenomen nastali su kao svojevrsna opozicija Vavilonu. Polisi i izrailjske familije javljaju se kao male zajednice ljudi međusobno srodnih i jedni drugima poznatih, nasuprot velikom gradu u kome ne samo da nema bliskosti nego se ljudi međusobno teško razumiju. Jedno od etimoloških značenja imena Vavilona poklapa se sa biblijskim izvještajem o gradnji Vavilonske kule, a znači bukvalno ”zbrku jezika”.
Izlazak Izrailja iz Egipta, kao i prethodni izlazak Avrama iz vavilonskih naseobina, imaju nešto zajedničko sa nastankom demokratije u malim gradovima-državama stare Grčke. A ovdje mislim na to je je Bog predvidio normalan, stabilan i uređen ljudski život u zajednicama u kojima je moguće formirati međuljudske, a samim tim i ljudske odnose. U zajednicama gdje se ljudi prepoznaju i pamte jedni druge, a ne u megalopolisnim ”pustinjama” u kojima, paradoksalno, što više ima ljudi i naroda, to se čovjek osjeća sve usamljenijim i otuđenijim i od Boga i od ljudi.
Dolazak paganskih slovenskih plemena na Balkan susreo ih je sa gradskim načinom života, koji je, mimo Rima i Carigrada, imao ovaj okvir umjereno i pristojno naseljenih gradova. Pored toga, ti su gradovi već bili koliko pozno-antički polisi, toliko i hrišćanski urbani centri. Očigledno da je prvi slovenski nalet prema vizantijskim (romejskim =rimskim) gradovima bio agresivan i rušilački, ali vremenom ta hrišćanska i gradska kultura postala je dio nas. Upila je ona nas, a i mi nju. Postala je polazna osnova našeg identiteta.
Zato mislim da imamo obavezu, nasuprot trivijalnoj i ideološkoj upotrebi imena Duklje (jednog od značajnijih gradova drevne provincije Prevalis, koji su zatekli i unutar čijih zidina su se naselili naši preci), da o vidljivim temeljima i ostacima antičke civilizacije ovdje, govorimo istovremeno kao o istorijskim temeljima našeg identiteta. Na način da ga shvatimo i da mu se vratimo kao spoju građanskog i hrišćanskog.
Jer, nema nikakve sumnje, da je u predslovenskom, antičkom periodu svoje istorije, hrišćanstvo profilisano kao gradska kultura i kao građanski identitet. Još od prvih Hristovih propovjedi po izrailjskim gradovima, i njegove predodređene veze sa Jerusalimom; preko apostolske propovjedi po rimskim gradovima, i isticanja ”rimskog građanstva” kao polazne osnove Pavlove propovjedi; pa sve do katakombnih ranohrišćanskih zajednica nastalih upravo u gradskim sredinama. Sve to veoma korespondira sa simbolikom Nebeskog Jerusalima, budućeg i vječnog grada ”koji će doći” (Poslanica Jevrejima), kojom je prožet i kojom se završava biblijski tekst. Takva simbolika krasi crkvene himne sve do danas.
Ključne tačke novozavjetnog pogleda na svijet su izlasci apostola iz starozavjetne zakonske zajednice u propovjed Božije blagodati na gradske, do tada paganske, trgove, ulice i zgrade. Jedna od prvih posljedica tog i takvog izlaska jeste i susret hrišćanske istine sa oblikom antičkog filosofskog izražavanja, i nastanak prvih apologetskih hrišćanskih škola, baš u gradovima kao što su Aleksandrija, Antiohija i Rim. Što je više jačao progon i stradanje hrišćana, upravo u rimskim gradskim jezgrima, to je i jačalo svjedočanstvo nepokolebljivosti i neustrašivosti hrišćanske vjere, upravo među rimskim građanima, pa je broj hrišćana baš tu i rastao. Pomenute škole razvijale su korespodenciju sa paganskim svijetom, i sve ubjedljivije branile pravo hrišćana na slobodu, kao i neosnovanost optužbi na njihov račun. Čitav taj proces završio se Milanskim ediktom i ”pravom građanstva” za vjeru u Isusa Hrista i obrednu zajednicu koju ona stvara. Antička Duklja, koju su ovdje zatekli Sloveni, bila je uveliko izdanak civilizacije razvijene plodnim susretom hrišćanskih i antičkih svjetonazora i načina života.
Zato je blaženopočivši mitropolit Amfilohije insistirao na pamćenju tih naših ranohrišćanskih temelja, koje smo ne samo zatekli kao nekadašnji varvari, nego i na koje smo se u potpunosti oslonili i sa njih, krenuli dalje. Dobrim dijelom naši preci su i tada ostali, i do danas zadržali (što milom što silom) pastirski i seoski način života, ali su pismenost, kulturu i prosvećenost stvarale gradske sredine. Tako, uz monaštvo i monaške lavre koji će se njegovati u pustinjama i gorama, kao središta prve slovenske pismenosti, a koja je istovremeno crkvena i bogoslužbena pismenost, dobijamo – gradove. Uz bugarske gradove Preslav i Ohrid, takva su i urbana sjedišta i državama Vojislavljevića i Nemanjića.
Važnost sjećanja na ove početke, povezana je sa obavezom da ne zaboravimo bar dvije stvari: a) naša vjera potiče od apostola i apostolskih učenika, preko prvih hrišćanskih škola i biblijskih prepisa i prevoda, do prvih krštenih slovenskih vladara (kakvi su Petar Gojniković i Pavle Branović u Raškoj na prelazu 9. u 10. vijek, i arhont Petar i njegov sin Sveti Jovan Vladimir, dukljanski/zetski kneževi na prelazu iz 10. u 11. vijek) na ovom području; b) naša vjera nije u suprotnosti sa pojmom građanstva. Naprotiv, teško da bismo mogli da zamislimo evropski grad, bilo na istoku ili zapadu kontinenta, – bez hrišćanske kulture i obilježja u vjekovnoj istoriji bilo kog od njih.
Amfilohijev izlazak na Duklju, (svake godine o Vaskrsu, na Tominu nedjelju, tamo je služena i danas se služi Sveta arhijerejska liturgija na temeljima drevnog grada), bio je upravo pedagoški gest osvješćivanja naših duhovnih početaka. Isti smisao ima i odluka Svetog Arhijerejskog Sabora SPC, da titule brojnih vikarnih (pomoćnih) episkopa naše pomjesne Crkve nose nazive drevnih ranohrišćanskih i predslovenskih gradskih središta na Balkanu. Takvi su nazivi: remezijanski, lipljanski (ulpijanski)… pa i dioklijski (dukljanski). Od početka 21. vijeka, u Mitropoliji Crnogorsko-primorskoj, pomoćni episkopi (mitropolitovi vikari) nose naziv episkopa Dioklijskih. Takve titule ukazuju na živu vezu između najprije ranohrišćanskog a potom i svetosavskog nasljeđa naše istorije (Svetog Savu pamtimo kao pustinjaka, ali istovremeno i kao ”građanina svijeta”), sa savremenim pokoljenjem vjerujućih ljudi.
O. Gojko Perović: Manastir Ostrog – svjedok kontinuiteta Srpske Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori
Oslonac na ranohrišćanski polis, taj povratak na izvore, mogao bi dam donese i svojevrsnu rekonstrukciju srednjovjekovne istorije. Nje smo koliko-toliko svjesniji nego one koja joj prethodi. Naime, srednjovjekovni gradovi nastajali su po kalupu ranijih polisa, sa trgom, centralnim svetilištem, gradskim zidinama i kulama, i sa određenom političkom autonomijom po modelu predhrišćanskih gradova-država u Grčkoj. Samo, umjesto paganskog karaktera antičkog grada, srednjovjekovni grad izgrađuje se oko hrišćanskog hrama, sa crkvenim litijama, praznicima, karnevalima i zvonicima unutar i oko sebe.
Vraćajući pažnju naroda na same ranohrišćanske početke Crkve, na prve mučenike i učitelje vjere, mitropolit Amfilohije je pravoslavlje i svetosavlje u Crnoj Gori vraćao gradu, kao autentičnom hrišćanskom ambijentu. On jeste puno vremena svoje pastirske propovjedi proveo po selima, planinskim vrhovima i brdima, obnavljajući seoske crkve i zavjetne slave, kao i skrovite monaške obitelji. Ali se u najvećoj mjeri okrenuo gradu, kao dominantnom obliku života savremenog čovjeka. Na taj način je istovremeno bio i savremen, i tradicionalan i vizionarski nadahnut. Najbolji dokaz futurističkog vektora Amfilohijeve hrišćanske misije u Crnoj Gori jeste krunisanje Podgorice veličanstvenim Hramom Hristovog Vaskrsenja, koji je po motivima i estetici utemeljen upravo na dukljanskim i zlatičkim detaljima, a u visine konstruisan svim građevinskim crkvenim stilovima koje Crna Gora, kroz vjekove, ima. Nadahnut hrišćanskim gradskim izvorima, Amfilohije se potpuno ugradio u Podgoricu 21. vijeka.
Velike praznične gradske litije; toliki crkveni horovi djece i odraslih; škole vjeronauke; crkveni radio i portal; brojne i mnogoljudne svetosavske akademije; bogojavljenska plivanja za časni krst na sastavcima Ribnice i Morače; začeci ideje o pravoslavnoj gimnaziji; bratstva prosvećene pravoslavne omladine; i konačno – litije otpora bezakonju, sve je to dovršeno pohranjivanjem tijela blaženopočivšeg mitropolita u temelje Hrama. Zbog svega ovoga, slobodno možemo reći da je Podgorica novog milenijuma – Amfilohijeva Podgorica. Bez svih ovih pokrenutih procesa, obnovljenih kultova i nekoliko oživljenih manastira na teritoriji grada Podgorice, i konačno bez Hrama o kome govorimo, slobodno možemo reći da Podgorica ne bi bila grad kakav je danas, ili se uopšte ne bi mogla nazvati gradom, u punom smislu te riječi. Običnim jezikom rečeno: šta bi, osim mosta Milenijum i nekoliko skrivenih i originalnih kutaka Stare Varoši, grupa turista mogla da vidi u Podgorici, – da nije Amfilohijevog Hrama, ili da nije potpuno oživljene i za građane širom otvorene milenijumske svetinje crkve Svetog Đorđa pod Goricom?
Tragajući za vidljivim i nevidljivim temeljima naše predanjske svijesti, Amfilohije je na mjestu gdje se danas vide ostaci srednjovjekovne turske tvrđave, čuo i vidio ono što narod pamti i zna kao Nemanjin grad. I kao što je zajedno sa starinom Halitom Đečevićem obnovio sjećanje na jedan drevni manastir, sakriven od fizičkih očiju, ali sačuvan u dušama podgoričkih hrišćana i muslimana, tako je i ovdje na ušću Ribnice u Moraču, podigao manastir Svetom Simeonu Mirotočivom, kako pojam ”Nemanjinog grada” ne bi bio neutemeljena riječ, nego poziv da tragamo ispod temelja nečega što je sagrađeno u 15. vijeku.
Čak se u prelijepi Univerzitetski park u Podgorici rekonstruiše nalik velikim gradskim parkovima evropskih metropola, a u svome središtu ima upečatljiv ćirilični znak, simbol cetinjske štamparije Crnojevića i dokaz da je ovo podneblje svoju kultnu profilaciju dobijalo bivajući istovremeno i molitveno i tehnološki napredno.
Utemeljenje modernog glavnog grada Crne Gore na bogomolji, samo je nastavak tradicije drevne Duklje, koja na svom arheološkom prostoru pokazuje nekoliko hrišćanskih hramova, a isto tako i produžetak tradicije crnogorskih primorskih gradova nezamislivih bez hrišćanskih crkava. Ono je i u skladu sa nastankom i trajanjem urbanog crnogorskog pa i balkanskog unikata, kakvo je Cetinje: grada formiranog oko Manastira i opstalog kao istorijska neponovljivost zahvaljujući manastirskom kultu, i mitropolitima koji su u njemu stolovali i do danas stoluju.
Pored svih drugih svojih osobenosti, i jasnog prisustva drugih duhovnih tradicija, prema kojima SPC baš u Podgorici gaji izuzetno dobrosusjedske i kooperativne odnose, današnja Podgorica, zahvaljujući cirkulaciji obreda i duhovnih sastajanja u Hramu Vaskrsenja i drugim osveštanim mjestima, – podsjeća na antički i ranohrišćanski polis, u kome ljudi poznaju jedni druge, bolje i kvalitetnije, nego što to nudi planetarni duh ”globalnog sela” i pustinja milionskih gradova.
