Kako je freska „Beli anđeo“ sa prizorom objave vaskrsenja i pobede nad smrću dokazala njihovu istinitost u svom ovozemaljskom trajanju?
Iako je svojevremeno na svetskoj izložbi u Parizu 1961. godine „Uspenje Presvete Bogorodice“ iz Hrama Svete Trojice manastira Sopoćani proglašeno najlepšom srednjovekovnom freskom na svetu, najpoznatija srpska freska je „Beli anđeo“, remek-delo nepoznatog autora nastalo u 13. veku. Ova freska iz Crkve Vaznesenja Hristovog, manastira Mileševo, predstavlja vrednosni vrhunac srpskog srednjovekovnog slikarstva.
Opominjući Krik
Izdvojen iz kompozicije „Mironosice na Hristovom grobu“ mileševskog hrama, „Beli anđeo“ je postao opštepoznato globalno nacionalno znamenje. Taj status je dobio i u masovnoj kulturi u kojoj je njegova izbledela simbolička vrednost najveće hrišćanske tajne vaskrsenja zamenjena atraktivnim znakom na omotnicama raznih proizvoda i turističkim suvenirima. Pretvoren u profani zaštitni znak, ostao je nezaštićen od ralja komercijalnih i marketinških zloupotreba koje su inflatornom produkcijom njegove slike obesmišljavale njenu vrednost i pretvarale je u sadržaj kiča. Njeno izvirivanje iz kanti za otpatke i divljih deponija nije bilo samo upozorenje pored puta kojim smo se sve brže kretali već i opominjući krik da bi neodgovornim poigravanjem sa sopstvenom tradicijom i odricanjem od principijelnog čuvanja njenih vrednosti zarad prividne pragmatične koristi mogli lako da budemo odbačeni i završimo na civilizacijskom đubrištu.
Takav odnos prema vrednosti izraz je i nihilističkog duha vremena koji bitne sadržaje kolektivnog pamćenja pretvara u kulturni samozaborav. Budući da je i takav zaborav samo dublja forma pamćenja, bitne kulturne vrednosti oličene slikom „Belog anđela“ neminovno se otkrivaju u trenucima najdublje krize kao uporište uspostavljanja i stvaranja novog životnog smisla. Kao što je u imenu pojedinca zadata i mogućnost njegovog ponekad paradoksalnog životnog potvrđivanja, tako je i freska s prizorom objave vaskrsenja i pobede nad smrću dokazala njihovu istinitost u svom ovozemaljskom trajanju.
Naime, nakon trovekovnog postojanja i nemilih istorijskih okolnosti uslovljenih padom u tursko ropstvo, mileševska crkva je u 16. veku, posle obnove Pećke patrijaršije, ponovo oslikana, tako što je preko starog stavljen novi živopis.
Renesansa začeta u Mileševi
Prekrivena malterom, freska je privremeno potisnuta u kulturni zaborav koji je tokom vekovnog robovanja bio sigurna forma pamćenja. I u potonjem periodu svetinja je ponovo rušena, a u tom stanju je bila do sredine 19. veka kada je započela njena obnova i ponovno otkrivanje „Belog anđela“. Uvek obnavljan posle strašnih rušenja, manastir je svojim vaskrsavanjem potvrđivao duhovnu snagu i obnoviteljsku moć mesta na kojem je opstajao. Tim vaskrsavanjem je dokazivao kontinuitet svog postojanja, jer i dok je bio u ruševinama, hram je bio mesto okupljanja srpskog naroda u vreme velikih praznika i ostao značajna tema njegovog duhovnog stvaralaštva.
Kada se ponovo ukazao sa zida mileševske crkve, „Beli anđeo“ je najpre svojom estetskom vrednošću fascinirao znatiželjne. Artur Evans, poznat po potonjem otkrivanju minojske kulture na Kritu, zadivljen njegovom lepotom, ističe krajem 19. veka da se ona može meriti umetničkim dometima ostvarenim u delima poznatih renesansnih majstora. Smatrajući da on ima identične odlike kao i slikarstvo Đota, tvrdio je da se bez poznavanja srpske srednjovekovne umetnosti ne može adekvatno razumeti ni renesansa u Italiji.
Teza da je ideja renesanse započela u Mileševi znatno pre ranih italijanskih slikara odbranjena je potom kao doktorski rad krajem minulog veka u Francuskoj. Legitimitetom u okviru najvišeg akademskog zahteva, potvrđena je umetnička i civilizacijska vrednost „Belog anđela“ i u našem vremenu. Ne prestajući da bude ono što je oduvek bio, on je autentičan izraz neposredne povezanosti sa antičkim kulturnim nasleđem i njegovim duhovnim kontinuitetom na području Balkana čiji su žitelji znali da čuvaju zapamćeno, prenoseći ga budućim generacijama.
Živ nije među mrtvima
Takva memorija sadrži duhovnu tradiciju koja čineći izlišnim svako njeno izmišljanje i domišljanje svojom vrednošću osmišljava stvoreno i dalje stvaranje. Zato obnova vrednosti tradicije podrazumeva i odgovarajući kontekst kako u prošlom, tako i u sadašnjem vremenu. Kada je reč o kontekstu samog prizora predstavljenog kompozicijom „Mironosice na Hristovom grobu“, onda se izdvajanjem jedne figure zarad njenog posebnog i neadekvatnog pokazivanja poništava celina kao pretpostavke njene istine. Takvim postupkom je fragment sa anđelom postao manja kompozicija i nazvana „Anđeo na Hristovom grobu“ predstavljena bez referentne celine sa zaspalim čuvarima i mironosicama kojima se on obraća.
Mironosice su žene koje su došle u prvo nedeljno jutro posle Hristove sahrane da izvrše obredno pomazanje njegovog tela. Za razliku od Lukinog i Jovanovog opisa u kojima im se prikazuju dva anđela u ljudskom obliku, u Matejevom jevanđelju, napisanom krajem prvog veka prema starijem Markovom tekstu, na osnovu kojeg je naslikana mileševska kompozicija, one vide samo jednog anđela. U trenutku dok se pitaju ko će im pomeriti kamen s groba, primećuju da je to već učinjeno i tada vide arhangela Gavrila obučenog u blistavi beli hiton kako sedi na odvaljenom kamenu. Dok su stražari, koji su čuvali ovo mesto, plašeći se izuzetnog prizora, utonuli u dubok san, anđeo obaveštava mironosice da ne traže živog među mrtvima, jer je Isus ustao iz groba i svojim vaskrsenjem ispunio ono što je govorio.
Tajanstveni pogled
U likovnoj predstavi ovog prizora, anđeo je i prikazan u trenutku kada mironosicama objavljuje Hristovo vaskrsenje. Iako je figurom „Belog anđela“ pokazao da vlada linearnom perspektivom, umetnik se u predstavljanju Hristovog groba poslužio vertikalnom perspektivom da bi njegovu prostornu udaljenost približio slikajući je u dvodimenzionalnoj površini. Tako je vizuelni sadržaj groba, koji se u stvarnosti nalazi horizontalno iza prvog plana, uspravljen i prikazan vertikalno.
Kombinovanjem dve perspektive, umetnik je nastojao da uputi posmatrača na realnost izvan prostorno-vremenskog okvira same slike, tako što je transpozicijom prostorne, prikazao svevremeno stanovište anđela čije je svevideće oko sagledalo nedokučivu tajnu vaskrsenja. Iako spada u nevidljive sile, on se ukazao mironosicama iskoračivši iz svoje božanske u ovozemaljsku, vidljivu realnost. Sa svog vanvremenog stanovišta, on s freske, bez obzira na položaj posmatrača, svakog gleda u oči, a taj njegov tajanstveni pogled se često poredi s misterioznim osmehom Leonardove „Mona Lize“. Držeći štap u desnoj ruci, kažiprstom leve šake pokazuje na grobni sadržaj simbolisan spiralno uvijenim platnom iz kojeg je Hristos vaskrsao. Na upitnu situaciju odsustva umrlog, odgovor je dati znak pokreta ruke i kažiprsta ka praznom platnenom omotu. Odgovarajući mironosicama na njihovo traženje mrtvog Isusa tim ekspresivnim znakom, on ne otkriva sve ono što one žele da saznaju, jer se datim pouzdanim znakom i neospornim dokazom u vidu pogrebnog platna i skriva velika tajna vaskrsenja.
Prethodno kaop potonje
Prazno grobno mesto koje je ostalo nakon ovog događaja umetnik je predstavio potpuno drugačije. Platno na koje pokazuje anđeo i dalje je u obliku tela, a njegovom vertikalom samo je naglašen horizontalni grobni položaj. Budući da bez svog unutrašnjeg sadržaja ne bi moglo da ima takvu formu, utisak je da je u tom platnu još uvek Hristovo telo, a da spiralni omot u vidu pet sukcesivnih delova jedne celine nagoveštava kretanje ka njegovom preobražaju, odnosno vaskrsenju. Pokazujući, dakle, mesto gde je ležao Isus, anđeo označava njegovu prazninu početnim stanjem omotanim platnom koje skriva vaskršnju tajnu božanskog duhovnog preobražaja. Kao i u prostornoj, tako je i u vremenskoj perspektivi sa stanovišta vremenskog totaliteta, prethodno je prikazano kao potonje, jer se vaskrsom Hristos preobrazio i postao neprepoznatljiv u svom daljem ovozemaljskom postojanju koje je završeno njegovim vaznesenjem kome je i posvećen hram u Mileševi.
Nalik čauri iz koje bi trebalo ponovo da se rodi i u novom vidu vaskrsne telo, platneni povoj u svojoj vertikalnoj projekciji simbolizuje uspravljanje, ustajanje iz mrtvih. I upravo ta vertikala tvori s horizontalnom linijom, produženom u smeru od anđeovog kažiprsta, nevidljivi krst kao duhovno središte samog vaskrsenja. Premda na krst upućuje i presek horizontale i vertikale anđeovog tela u sedećem položaju, značenje ovog hrišćanskog simbola jasno pokazuje ukrštaj njegove ispružene leve ruke i štapa koji drži u desnoj ruci. Taj vidljivi znak je samo označiteljski deo označenog u nevidljivom krstu kao temelju duhovnog u pravoslavnom hrišćanstvu.
Obasjan vaskrslim čudom
Mileševski manastir je mesto na kojem se lepotom „Belog anđela“ obznanjena duhovna vertikala kontinuiteta antičke tradicije preseca s horizontom naše realnosti, koji je u nekadašnjem intuitivnom poimanju sveta označen upravo na ovom području njegovom osom, što kao Catena mundi deli Balkansko poluostrvo od istoka ka zapadu, i tvori balkanski krst.
Budući da predstavlja egzistencijalno i etičko određenje hrišćanina, krst nije samo njegova datost s kojom se suočava u svojoj sredini već i njegova životna zadatost koju otkriva kao svoju budućnost. U poznatim Njegoševim stihovima iz „Gorskog vijenca“: „Krst nositi nama je suđeno, / strašne borbe s` svojim i s` tuđinom. / Težak v`jenac, al` je voće slatko! / Voskresenja ne biva bez smrti“, nošenje krsta je simbol neminovne i teške životne borbe koja očekuje svakog. Taj venac od trnja rezultira slašću pobede koja novim, vaskrslim životom prevazilazi cenu koju pojedinac može platiti na svom životnom putu. Uz ljubav i nadu, vera simbolizovana krstom je pretpostavka životnog samopotvrđivanja i ostvarenja nemogućeg. Skrivena u ovoj slici, tajna duhovne moći mileševskog „Belog anđela“ isijava iz središta njegovih manifestnih i latentnih krstova kao hrišćanskih simbola. U crnim danima opšteljudskih nevolja, ovaj anđeo zrači nadom u mogućnost njihovog prevazilaženja i čovekovog spasenja u ovozemaljskoj realnosti. Obasjan vaskrsnim čudom, pojedinac dobija podstrek da životnim podvigom potvrdi moć vere da bude i ono što biti ne može, a u tom smislu i prelaženje iz smrti u život.
Suočeni s tajnom
Poznato je da čovek ostvaruje i postaje ono u šta veruje, ali ukoliko hrišćanin ne veruje u Hristovo vaskrsenje kao realan događaj, onda ostaje bez duhovne moći ostvarenja svog identiteta. Vera je, prema apostolu Pavlu, ne samo osnov našeg nadanja već i potvrda nevidljivog (Jevr. 11, 1), zbog čega čovekove utopijske težnje dobijaju snagu ostvarljivog. Prevodeći nevidljivo u vidljivo, nemoguće u moguće, iza njenih raznih bivstvujućih oblika skriveno je samo biće verovanja koje i očekivano čini realno postojećim. Jedno od tih očekivanja je i samo vaskrsenje kao središte Hristovog učenja čije je prihvatanje u ovozemaljskom svetu bitan činilac njegovog ostvarenja. U ranom hrišćanstvu taj momenat je bio posebno značajan, pa je u gnostičkom nekanonskom jevanđelju po Filipu ostalo zabeleženo da greše oni koji smatraju da će bez prihvatanja vaskrsenja za života, vaskrsnuti kada umru. Kasnije je ovaj psihološki aspekt značaja vere zamenjen socijalnim i ideološkim obećanjem da će po drugom Hristovom dolasku svi mrtvi vaskrsnuti i da će im on suditi. Od nekadašnjeg isticanja značaja vere ostale su Hristove reči da će onog ko njega prizna među ljudima, odnosno ko prihvati njegovo učenje, i on njega priznati pred ocem svojim, što pokazuje značaj ovozemaljskog i vere za ostvarenje onozemaljskog i božanskog.
Iako sedi na velikom kamenu, arhangel Gavril je prikazan raširenih krila čija dinamika izražava njegovu duhovnu energiju slivenu u pokret njegove ruke kojom pokazuje na grob kao mesto Hristovog vaskrsenja. Budući da su u tom pokretu sažete reči koje je anđeo uputio mironosicama, njegovo značenje je, dakle, neshvatljivo bez onih kojima se na ovaj neverbalni način, jezikom tela, obratio. To inicijalno značenje pokreta, postaje važno i za posmatrača ove slike, koji suočen sa njenom velikom tajnom, doživljava da se i njemu anđeo obraća.
U prasku beline
Od anđeovih krila, preko njegove ruke do pogrebnog platna na koje pokazuje, prepoznajemo nebesku, zemaljsku i htonsku realnost kao delove jedinstvenog sveta u kojem vaskrsenje upućuje na postojanje skrivenog, božanskog poretka u kojem jedinstven energetski krug, ocrtan svetačkim oreolom anđela, sugerira njegovo savršenstvo. Potpuno koherentan u svom božanskom savršenstvu, taj svet je otvoren za čoveka, na šta upućuje i recepcija slike čiji je posmatrač njen bitan činilac koji svojim prisustvom potvrđuje i osmišljava njeno postojanje. Njegov dinamički doživljaj, relativizuje njenu statičnost i pristupom u duhovno i nevidljivo marginalizuje njen materijalni i vidljivi aspekt. Od iluzorne efemerne realnosti vidljivog, slika „Belog anđela“ usmerava ka nevidljivom i trajnom koje osmišljava postojeće, ono što jeste i što će biti.
Pokret anđeove ruke kolorno povezuje njegov hiton s pogrebnim platnom u jedinstvenu energiju beline kao simbolom svetla koje u svom vidljivom spektru sadrži sve boje i obznanjujući vaskrsenje pokazuje početak novog života. U tom prasku beline ruka anđela vodi oko posmatrača ka središtu slike i omogućuje mu da datom energijom sam nastavi dalje do sopstvenog otkrića najdublje tajne. Doživljaj velike svetlosti omogućuje mu da oseti da je deo nečeg većeg od sebe i da se učestvovanjem u tom zbivanju i sam preobražava i priprema za suštinsko poimanje tajne vaskrsenja. U tom mističkom aspektu, uranjanjem u dubinu duhovnog svetla, on otkriva beskrajan božanski prostor u sebi. I upravo taj obredni aspekt recepcije ove slike pokazuje da razlika između njene mističke suštine i profane ritualizacije razjapljuje bezdani ambis koji preti današnjem čoveku, nespremnom da sagleda duhovne vrednosti sopstvene tradicije kao svoje egzistencijalno i životno uporište.
Bojan Jovanović
Izvor: Pečat
