Piše: Atanas Stupar
Tekst je napisan povodom 19. decembra dana oslobođenja Podgorice, fenomena identitetskih vrijednosti, aktuelnih branilaca identitetskih vrijednosti i obožavatelja građanskog društva
Stižu praznici. Pred nama su Božići, Nova godina, krsne slave. Okupljaćemo se, proslavljati, čestitati jedni drugima.
Najkorisniji su oni praznici koji padaju u dane na početku ili kraju nedjelje. Lako ih je spojiti sa vikendom čime se dobija veći broj neradnih dana. Mlađim generacija to predstavlja izazov za putovanja. Upoznavaće svijet, različita društva i istorije što je dobro.
U naše doba na prvom mjestu su bili državni i međunarodni praznici. Išli smo u posjete bližoj rodbini, hodili istorijskim stazama, obilazili spomen obilježja, slušali prigodne govore. Proslavljali smo dane narodnih ustanaka i dane oslobođenja gradova. Od međunarodnih praznika slavili smo Dan rada, Dan žena i naravno kao najznačajniji praznik Novu godinu. Religijske praznike zvanično slavimo tek od 1993. godine. Tada smo dobili zakonsko pravo na neradne dane za oba Božića, za Uskrs, za oba Bajrama, za krsne slave. Jevrejske praznike ne diskriminišem. Izostavljam ih razloga što u Crnoj Gori živi mali, tek dvocifren broj jevrejskih porodica.
Od svih praznika najvažniji nam je 13. Jul. Slavimo ga kao dan državnosti. Ono što je za Francusku pad Bastilje za nas je 13. jul. Pariška tvrđava Bastilja u kojoj su zatvarani protivnici Francuskog kralja pala je 14. Jula 1789. Došlo je do ukidanja staleža i formiranja građanskog društva. Kralju je ograničena vlast. I mi smo 150 godina kasnije imali nešto slično. Borili smo se protiv kraljevske vlasti ali i protiv građanskog društva. Trebalo je da prođe novih 80 godina da bi iznenadna otkrili i zavoljeli građansko društvo. Sada ne možemo sastaviti ni jednu jedinu rečenicu a da je ne ukrasimo i građanskim društvom. To ne znači da se mi mijenjamo ili da nam se šire vidici. Mi se samo prilagođavamo novim kalendarima, popularnim frazama i parolama.
Dugo vremena 13. jul smo slavili iz jednog razloga, da bi zatim taj, isti dan, počeli da proslavljamo iz drugog razloga.
Prvo slavlje smo vezivali za 13. jul 1941. godine kada je u Virpazaru pukla prva ustanička puška. Ima i onih koji tvrde da je pucanj došao s druge strane Skadarskog jezera, visoko iznad stijene poznate kao Piperska.
Drugo slavlje vezujemo za 13. jul 2007. godine kada je ovaj dan proglašen za dan Državnosti u znak sjećanja na Berlinski kongres koji je priznao državnost knjaževini Crnoj Gori.
U prvom slučaju istorija je utvrdila da su se tog vrelog narodnooslobodilačkog ljeta 1941. godine podigli ustanci širom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Crnogorski ustanički pucanj je bio drugi po redu. Prema zvaničnim podacima u Srbiji se zapucalo 7. Jula, u Crnoj Gori 13. Jula, u Sloveniji 22. Jula, u Hrvatskoj i BIH 27. Jula a u Makedoniji tek na jesen 11. Oktobra. Ko ove podatke nije znao u osnovnoj i srednjoj školi dobijao bi jedinicu iz istorije.
U drugom slučaju istorija je utvrdila da se Berlinski kongres održavao u period od 13. juna 1878. godine do 13. Jula 1878. godine i da je na tom kongresu Crna Gora priznata za međunarodno nezavisnu državu. Ovim podacima se nije posvećivala pažnja u ondašnjim programima iz istorije. Zbog “viška znanja” iz ove oblasti mogla se dobiti čak i jedinica.
13. jul je za Crnu Goru važan iz još jednog vrlo rijetko pominjanog razloga. Istorijski izvori potvrđuju da je 13. jula 1946. godine stupio na snagu “Zakon o promjeni imena grada Podgorice u Titograd”. Odlukom Narodne skupštine Crne Gore održane na Cetinju usvojen je zakon kojim se Podgorici briše staro ime Podgorica i dodjeljuje novo ime Titograd. Titograd je postao glavni grad Crne Gore. Cetinju kao dotadašnjem političkom i administrativnom sjedištu Zetske Banovine države Srba, Hrvata i Slovenaca prestao je status prvog crnogorskog grada. Zakon o promjeni imena grada Podgorice u Titograd ima četiri člana. Objavljen je u Službenom listu NRCG (Narodne Republike Crne Gore) br. 14/1 1946. sa naznakom da stupa na snagu 13. jula 1946. godine.
Nećemo ulaziti u to da li je tog 13. jula Podgorica izgubila svoje ime da bi pod novim imenom postala glavni grad Crne Gore ili je Podgorica proglašena glavnim gradom zahvaljujući svojim geostrateškim i populacionim prednostima.
Uporedićemo postupak Crne Gore iz tog, posleratnog vremena. sa postupcima ostalih Republika i Pokrajina u novoj Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji. Za istoriju su veoma važni događaji i detalji koji pružaju sliku o karakteru društva i duhu vremena. Zato ih i prikazujem onako kako su se dešavali.
U čast oslobođenja sve republike i pokrajine bivše Jugoslavije odlučile su ili dobile partijski zadatak da izaberu po jedan svoj grad i označe ga Titovim imenom. Prva je istupila Crna Gora. Izbrisala je ime svom najvećem gradu i dala mu Titovo ime. Podgorica je postala Titograd.
Za razliku od Crne Gore ostale Republike i Pokrajine nijesu žurile. Osim toga bile su mnogo umjerenije. Zadržale su imena svojih uglavnom manjih gradova Veles, Mitrovica, Užice, Vrbas, Drvar, Korenica, Velenje U periodu od 1946. godine do 1950. godine Užice (Srbija), Veles (Makedonija) Korenica (Hrvatska) dodali prisvojni pridjev vezan za Titovo ime. Postali su Titovo Užice, Titov Veles, Titova Korenica. Ostali gradovi Velenje, Mitrovica, Drvar, Vrbas dobili su Titova imena tek poslije smrti Josipa Broza Tita 4. Maja 1980. godine.
Dakle sve Republike bivše Jugoslavije izuzev Crne Gore sačuvale su identitete svojih gradova. Ideološka zaslijepljenost novim identitetom nastalim u ratnim i poratnim godinama nije napuštala Crnu Goru. Prije nekoliko godina visoki funkcioner DPS-a u svojstvu gradonačelnika Podgorice podigao je spomen obilježje Josipu Brozu Titu. Tada su se u duhu starog idolopoklonstva sporadično čuli zahtjevi da se Podgorici vrati Titovo ime.
Mislim da odgovor zašto Podgorica nije postala Titova Podgorica leži u našem mentalitetu koji je podložan dodvorništvu. Em smo žurili da se prvi do poda poklonimo novim vlastima i novoj ideologiji, em da budemo najveći kavaljeri da ne kažem ulizice, em da se dokažemo kao najvjerniji podanici. Crna Gora je izbila na prvo mjesto po obožavanju Vođe. Ostavila je iza sebe sve republike i pokrajine. Niko ni slučajno nije mogao iskoristiti ni ono naše čuveno pravo “Prvi do njega”. Ostali smo prvi podanici izvan svake konkurencije.
Korišćenja imena gradova u svakodnevnoj pisanoj ili govornoj jezičkoj formi preko raznih administrativnih papira i adresa postaju nezaobilazan dio identiteta. Tu spadaju razna dokumenta, pisma, telegrami, dopisnice, razglednice, putokazi, redovi vožnje, krštenice, vjenčanice, biografije, dnevnici, kalendari, umrlice, katastri koji dopunjuju identitete onih sa čijim su imenima povezani. Čudno je da jedino mi koji se najviše busamo u identitet i njegove vrijednosti nijesmo pokazali volju da svoj davno stečeni identitet odbranimo odnosno da ga zadržimo makar u simboličnom vidu. U ovom konkretnom slučaju mogli smo biti Titova Podgorica. Ali ne. Bez razmišljanja smo dugu istoriju i identitet svog najvećeg grada poklonili novoj ideologiji i novim vlastima. Šaljivdžije bi dodale da smo tim procesom obuhvatili ne samo sebe već i svoje davne pretke. Tako je slavni štampar Božidar Vuković Podgoričanin koji se smatra ocem srpsko-slovenskog i crkvenoslovenskog štamparstva promijenio ime u Božidar Vuković Titograđanin.
Poslije raspada Jugoslavije Titovi gradovi u svim novostvorenim državama i entitetima u jednostavnom postupku su iz svog imena odbacili pristojne pridjeve Titov, Titova, Titovo. Mi smo morali ponovo da mijenjamo ime.
Prvi put smo ukinuli Podgoricu i proglasili Titograd. Drugi put smo ukinuli Titograd i proglasili Podgoricu. Da ovo drugo nijesmo uradili u doba opšteg haosa i raspada Jugoslavije švercujući se uz druge republike i pokrajine, sada bi se suočili sa tzv. građanskim otporom, protestima i djelovanjem antifašista. U atmosferi crnogorske političke (ne)zrelosti nije teško zamisliti naše sadašnje aktivne političare, građanske aktiviste, tvrdokorne intelektualce kako se okupljaju ispred nedavno podignutog spomenika Josipu Brozu Titu u Podgorici i zahtijevaju vraćanje Titovog imena gradu na ušću Ribnice u Moraču.
Podgorica će 19. decembra proslaviti svoj dan pod svojim imenom starim 700 godina (Podgorica se prvi put u istorijskim dokumenta spominje 1326. godine). Održaće se svečana sjednica Skupštine grada, dodijeliće se nagrade i priznanja, položiti vijenci…Biće dosta govora i svečarskih atmosfera i zdravica. Neće izostati ni protesti. Jedan je već najavljen. Održaće se 19. decembra. Javnosti je saopšten i cilj tog protesta. Okupljeni građani će protestovati protiv jedne knjige i jedne nagrade povezane sa 13. julom našim najvećim državnim praznikom. Do izražaja će doći po ko zna koji put tragikomične crte našeg mentaliteta i vremena u kome živimo.
Toga dana će se u Podgorici sjatiti pripadnici opozicionih partija, članovi NVO-a, umjetnici svih provijencija, novinari, kolumnisti, ljubitelji građanskog društva i izvikivati parole “Nećemo dozvoliti reviziju istorije”, “Zaustavićemo fašizaciju društva”
Upravo zbog ovakvih pojava nužno je dokumentovati izvorne istorijske događaje i omogućiti istraživačima slobodan, neopterećen uvid u ono što se uistinu nekada događalo. Na isti način važno je zapisati i ono što se danas događa jer mnogo toga ishranjuje isti korijen.
Neka svako za sebe iz dokumenata izvlači zaključke. Primjera radi arhivski podaci koji su stavljeni na uvid u ovom tekstu mogu svjedočiti recimo o postojanosti našeg identiteta, o ulozi ideologije u našem identitetu, o manipulativnim istorijama koje doprinose formiranju identiteta, o raspolućenostima i međuodnosima u našem narodu …
Koristim priliku da uz poštovanje još uvijek važećih zakona Podgorici čestitam njen dan. Domaćinima koji slave krsnu slavu od sveg srca čestitam Nikoljdan.
Uzdravlje i sa srećom. Živjeli.
