Piše: Dr Aleksandra Novakov
Petar Kostić spada u red istorijskih ličnosti koje predstavljaju simbol vremena i prostora u kojem su živele i radile. Tokom svog delovanja u Staroj Srbiji za vreme osmanske vlasti bio je profesor i rektor Prizrenske bogoslovije, direktor Srpske gimnazije u Solunu, sekretar Veleško-debarske i Raško-prizrenske mitropolije, referent osnovnih škola, predsednik mnogih društava i udruženja. Bio je poslanik i predsednik Skupštine osmanskih Srba. Posle oslobođenja i balkanskih ratova obavljao je dužnosti načelnika i senatora. Ličnost od izuzetnog značaja za Srpsku vladu i njen poverenik. Bio je pisac, publicista i hroničar. Obrazovan, inteligentan, čovek širokih vidika i čvrstih uverenja. Istinski rodoljub. Najznačajniji Prizrenac svoga vremena.
Petar Kostić, nacionalni delatnik, pisac, senator
Petar je poreklom iz Broda u Gori, iz porodice Lekovci. Dvadesetih godina 19. veka njegovi preci su iz Gore prebegli u Prizren da bi opstali u pravoslavnoj veri. Deda Lazar bio je čuveni ćehaja, a otac Kosta bavio se prodajom polovne suknene odeće. Majka Anastasija bila je domaćica, ali se školovala u Prizrenu, u prvoj ženskoj školi.
Rođen je u Prizrenu 24. juna 1852. godine. U rodnom mestu 1864. godine završio je osnovnu školu i dva razreda produžene škole 1868. godine, a zatim i obućarski zanat. Zahvaljujući materijalnoj pomoći Sime Andrejevića Igumanova nastavio je školovanje u beogradskoj Bogosloviji od 1869. do 1873. godine.
Posle završenog školovanja Kostić je postavljen za nastavnika Bogoslovije u Prizrenu 1873. Nakon smrti upravitelja Bogoslovije Ilije Stavrića, 1879. godine, Sima Igumanov predložio je Srpskoj vladi da poslove upravitelja privremeno obavlja Petar Kostić, što je i usvojeno. Prihvatanjem ove dužnosti preuzeo je ulogu izveštača iz Stare Srbije. Srpsku vladu je detaljno informisao kako o radu Bogoslovije tako i o političkim prilikama. Zbog jednog kompromitujućeg pisma bio je uhapšen, aprila 1880. godine. U zatvoru u Bitolju proveo je pet meseci i nakon toga nije smeo da se vrati u Prizren pa je otputovao u Beograd. Taj, u neku ruku prinudni, boravak u srpskoj prestonici Kostić je iskoristio da dopuni svoje znanje, te je u Učiteljskoj školi slušao časove srpskog jezika, istorije i pedagogije.
Kostić se vratio u Prizren krajem septembra 1881. godine i nastavio je rad u Bogosloviji. Za rektora je postavljen 8. januara 1883. godine. Na tom mestu proveo je više od šest godina, sve do 1889. godine.
Kao upravitelj Bogoslovije, jedinog srpskog prosvetno-političkog centra i svojevrsnog srpskog konzulata, u tom delu Stare Srbije, Kostić je bio zadužen i posvetio se problemu osnovnih škola. Kostić je, u dogovoru sa crkveno-školskim opštinama, tamo gde ih je bilo, otvarao škole i postavljao učitelje, uglavnom svršene prizrenske bogoslove. Bolje učenike slao je na školovanje u Beograd, odakle su neki odlazili i na dalja usavršavanja u inostranstvo.
Kostić se uspešno oprobao i u diplomatiji, na poslu legalizacije srpskih udžbenika u Osmanskom carstvu. U dogovoru sa srpskim vlastima otišao je u Carigrad i od osmanskog Ministarstva prosvete zvanično zatražio dozvolu za prenos i slobodnu upotrebu onih knjiga iz Srbije koje prethodno prođu osmansku cenzuru. Njegova diplomatska akcija je urodila plodom – carigradske vlasti su odobrile udžbenike. To je bio prvi korak u legalizovanju srpske akcije u Staroj Srbiji i Makedoniji. Nakon toga otvarane su nove srpske škole na čitavom prostoru Osmanskog carstva.
Slovo o pjesniku Srpskog psiho-kosmo-logosa: Branko, naš lirski uzor
Petar Kostić bio je osnivač, vlasnik, direktor i nastavnik Srpske gimnazije „Dom nauke” u Solunu. Bio je idealna ličnost za sve te funkcije. Pored poznavanja turskog jezika posedovao je i diplomatsku gipkost, uspešno se nosio s turskim vlastima, ali i s grčkom i bugarskom propagandom u Solunskom vilajetu. Tokom tri godine rada (od 1894. do 1897) Kostić je vršio i dužnost školskog revizora i radio na otvaranju srpskih škola u Solunskom vilajetu, uključujući i osnivanje Više ženske škole u Solunu.
Kostić se 1897. godine vratio u Prizren ali je ubrzo postavljen na mesto referenta za osnovne škole, s poverljivom misijom u srpskom konzulatu u Skoplju. Za sekretara Veleško-debarske eparhije postavljen je početkom 1900. Uz pomoć raško-prizrenskog mitropolita Nićifora vratio se u Prizren 1901. na mesto sekretara Mitropolije i na toj dužnosti ostao je do 1920. godine.
Nakon Mladoturske revolucije na izborima za Skupštinu Srba Osmanlija za poslanika je izabran Kostić. Kao najstariji poslanik bio je predsedavajući, a zatim je izabran i za predsednika Skupštine otomanskih Srba u Skoplju 1909. godine.
Za vreme balkanskih ratova radio je pri štabu Treće armije u Prizrenu. Za vreme Prvog svetskog rata bio je interniran u Bugarsku (1916–1918) a njegove spise, knjige i dokumentaciju zaplenili su Bugari i odneli u Sofiju. Za načelnika neposrednih poreza Ministarstva finansija postavljen je 1922. godine. Januara 1932. godine izabran je za senatora, kao predstavnik Vardarske banovine.
Preminuo je u sanatorijumu u Skoplju, na praznik Sv. Petra i Pavla i svoj imendan, 12. jula 1934. godine. Sahranjen je na Pravoslavnom groblju u Prizrenu, uz velike počasti i u prisustvu velikog broja znamenitih ličnosti.
Kostić kao poverenik srpske vlade
Kostić je imao prijatelje među svim veroispovestima, ljudi su ga cenili. Neki Arbanasi, što je pomalo začuđujuće, plašili su ga se. Bio je vrlo poštovan i cenjen među značajnim ličnostima u Beogradu. Pored vrednih informacija srpskoj diplomatiji često je u svojim izveštajima davao dalekovide predloge i planove za dalji rad. Njegovi izveštaji pomno su se čitali u Beogradu i iz njih su se izvlačili zaključci i pouke. Još 1883. ukazivao je na opasnosti od uspeha bugarske propagande južno od Šar-planine. Dalekovido je zaključio da je Bugarska izdvajanjem velikih novčanih sredstava do te godine već „pobugarila” Skoplje, a da je potpuni gubitak Tetova za srpsku stvar gotovo izvestan. Iste godine u pismu srpskim vlastima napisao je: „Srbima ništa drugo ne preostaje nego da se sele ili ginu ili da se turče, arnaute, grče ili bugare“.
Kostić je upozoravao vlasti u Srbiji da Srba tamo više neće biti ako im Srbija ne pomogne. Zaključio je: „Da bi se pak koliko toliko stalo na put svemu onom što nam narod u ovim krajevima satire, pa mu iz dana u dan sve većma i opstanku preti, odveć je nužno, da Vlada njegovog veličanstva kralja preduzme kakav energičan korak, koji će ona najbolje umeti i izabrati.”
Kostić je istovremeno predlagao da se srpski živalj naoruža kako bi, ionako ostavljen sâm sebi, barem mogao da pruži otpor nasilnicima. On je i sam učestvovao u akciji naoružanja Srba. Kostićevi izveštaji su i te kako podstakli Srpsku vladu da misli i dela…
Pregalac na društvenom polju
Kostić je bio inicijator osnivanja prizrenskog Društva Sveti Sava 1880. godine, a ubrzo potom, 1885. istupio je kao idejni tvorac stvaranja prvog pevačkog društva Stare Srbije „Sveti Uroš”. Učestvovao je i u osnivanju pododbora društva „Knjeginja Ljubica” u Prizrenu. Uz rektora Bogoslovije Stevu Dimitrijevića i mitropolita Nićifora bio je inicijator ustanovljenja novčanog fonda, svojevrsne srpske banke Fonda Crkve Svetog Đorđa, koji je imao veoma važnu ulogu u ekonomskom napretku Srba. Kostić je bio i prvi predsednik Upravnog odbora za gradnju električne centrale, počasni član Srpskog poljoprivrednog društva u Beogradu, član Sokolskog društva kao i dopisni član Skopskog naučnog društva.
Kao pisac
Kostić je pisao radove istoriografskog i etnografskog karaktera. Zapisivao je narodne umotvorine i opisivao stare srpske običaje i obrede. Svoje radove objavljivao je u Brastvu (1902, 1911, 1925), Godišnjici Nikole Čupića (1909, 1911), Bosanskoj vili (1910), Spomeniku SKA (1910, 1922), Južnoj Srbiji (1922, 1923), Godišnjaku Fonda Stanojla i Draginje Petrović (1925–1926), Južnom pregledu (1927–1928, 1930–1931, 1933–1934), Srpskom Kosovu (1928), Glasniku Skopskog naučnog društva (1929), Prirodi i nauci (1930), Glasniku Etnografskog muzeja (1931–1932). Pisao je i za dnevne novine. Pored dve monografije o Crkvenom životu Srba u Prizrenu i Prosvetnom životu Srba u Prizrenu, Kostić je priredio Spomenicu pedesetogodišnjice Prizrenske bogoslovsko-učiteljske škole 1871–1921, Beograd 1925.
Odlikovanja
Za rodoljubivi rad srpska i jugoslovenska države Kostića su odlikovale Ordenom Svetog Save III i II reda, Karađorđevom zvezdom IV stepena i Ordenom Jugoslovenske krune IV stepena. Društvo Sveti Sava odlikovalo ga je Medaljom Društva Svetog Save.
Kostićeva porodica
Oženio se 1876. godine Maricom Mitrović, koja je poreklom iz okoline Debra. Imali su desetoro dece: Dragutina, Milku, Nadu, Dragutina (ponovo), Danku, Dostanu, Miloša, Vladu, Leposavu i Aleksandru. Nadživeo je svoje četvoro dece. Prvorođeni sin Dragutin i kći Leposava preminuli su u detinjstvu. Ćerka Milka umrla je i za sobom ostavila četiri sina, starih od šest meseci do četiri godine. Za vreme Prvog svetskog rata izgubio je sina Miloša, apsolventa Tehničkog fakulteta u Beogradu i kaplara srpske vojske.
Kako se Prizren odužio ovom velikanu?
Nakon Drugog svetskog rata Kostićevo ime nije se pominjalo. Građanstvo Prizrena kao da je zaboravilo na njegovo postojanje i zasluge, osim Prizrenske bogoslovije koja je čuvala uspomenu na svog rektora. No, devedesetih godina 20. veka sećanje na njega se polako vraćalo. Dve njegove knjige – Crkveni život i Prosvetno-kulturni život – doživele su fototipska izdanja (1998). Izrađena je i njegova bista (rad Drinke Radovanović), koja nažalost nije dočekala da bude viđena u Prizrenu (završena je 1999), već je postavljena ispred prizrenske Bogoslovije „Sveti Kirilo i Metodije” u Nišu. Festival pozorišnih amatera Jugoslavije – Prizrenske pozorišne svečanosti – poneo je ime Petra Kostića. Istoričar književnosti prof. dr Vladimir Bovan napisao je knjigu o Petru Kostiću (1997), a Arhiv Srbije i Prizrenski okrug su iste godine u suizdavačkom poduhvatu objavili njegovu Autobiografiju, koju je priredila Vjera Mitrović. Iste godine, u Prizrenu je održan naučni skup: „Petar Kostić, život i delo“ u organizaciji Prizrenskog okruga i Istorijskog instituta SANU.
O životu Petra Kostića se relativno dosta pisalo, ali njegov životni put još uvek nije do kraja i svestrano osvetljen. Neophodno je iščitati njegovu ogromnu prepisku koja je pohranjena u arhivima širom Srbije.
Proces zatiranja srpskih tragova i prekrajanja istorije na Kosovu i Metohiji poslednjih decenija je dostigao vrhunac s namerom da se vekovno prisustvo Srba na ovom prostoru svede na nivo statističke greške. Nažalost, te neistine nisu prisutne samo u svakodnevnoj političkoj upotrebi već se ti lažni podaci štampaju u knjigama i školskim udžbenicima. Strategiji negiranja ili preotimanja srpskog duhovnog i kulturno-istorijskog nasleđa neophodno je suprotstaviti se većom produkcijom srpskih istoriografskih dela, posebno onih koja svedoče o prisustvu Srba u svakom kutku Kosova i Metohije, uključujući Prizren i okolinu, o čemu svedoče knjige Petra Kostića. Velika naučna vrednost Kostićevih dela jeste razlog da ta dela budu pristupačna današnjim i svim budućim naraštajima, kako bi se negovalo interesovanje za njegovo bogato stvaralaštvo. Objavljivanjem Kostićevih dela duhovno obnavljamo Prizren i čuvamo ga u mislima sadašnjih i budućih generacija. I ne samo to – Kostićeve knjige su u službi borbe za opstanak srpskog naroda na Kosovu i Metohiji, preko su potrebne stručnoj javnosti i srpskom rodu uopšte. One svedoče o istorijskom pravu Srba na kolevku srpske državnosti, na teritoriju na kojoj su Srbi, uprkos kontinuiranim progonima, živeli u velikom broju sve do 1999. godine. Zato je Društvo prijatelja Manastira Svetih arhangela kod Prizrena publikovalo Listiće iz dalje i bliže prošlosti (2017), koje su priredili Aleksandra Novakov i Uroš Šešum. Prikupljeni su svi Kostićevi naučni radovi u srpskoj periodici i objavljeni u ovoj knjizi. Društvo je takođe objavilo: Crkveni život pravoslavnih Srba u Prizrenu i njegovoj okolini u 19. veku, sa uspomenama pisca, 2018. Udruženje Sveti Spas je objavilo i drugu njegovu knjigu: Prosvetno-kulturni život pravoslavnih Srba u Prizrenu i njegovoj okolini u 19. i 20. veku sa uspomenom pisca (2021). Obe ove knjige priredila je Aleksandra Novakov.
Kostić je svojim životom i delom branio kolevku civilizacije svoje otadžbine, svojim knjigama on nas opominje da kosmetski gordijev čvor ne presečemo i ne odreknemo se kolevke… Umesto toga, na nama je da, naoružani vekovnom baštinom (koju nam je i Kostić sačuvao) i beskrajnim strpljenjem, krenemo taj čvor da raspetljavamo. To smo dužni, zavetno, ali i srpskom narodu koji i danas na Kosmetu traje…
Izvor: Politika
