Zato je nastupila opasnost da Gorski vijenac doživi onu sudbinu koju je, barem prema jednom Njegoševom stihu, doživeo Skenderbeg – a upravo su stihovi u kojima Njegoš glorifikuje jednog od najpoznatijih balkanskih boraca protiv osmanskih nadiranja ostali nedovoljno rastumačeni uprkos tome što im je svaki komentator posvećivao pažnju
Dovoljno samokritičan da svoja tumačenja Gorskog vijenca i svoja mišljenja o pojedinim tamnim mestima u Njegoševim stihovima ne smatra definitivnim, Nikola Banašević je – u predgovoru izdanja Gorskog vijenca koje je sâm priredio i za koje je napisao dotad najiscrpnija objašnjenja – napomenuo sledeće: „Komentar Gorskog vijenca neće biti zadugo u potpunosti dovršen. On će biti stalno proširivan novijim načinom prilaženja tome spevu. Obraćaće se i dalje pažnja tačnom značenju pojedinih reči i rečenica, a otkriće se još poneki neobjašnjeni ili nedovoljno protumačeni stih.“
Banaševiću je navedena konstatacija morala doći kao logičan zaključak pošto se prethodno uverio koliko je za tumačenja mnogih Njegoševih stihova, čak i kad se mislilo da su konačna i neosporna, nalazilo novih izvora i dolazilo do novih argumenata pomoću kojih bi se dotadašnje tumačenje odbacilo.
Od prvog komentara Gorskog vijenca, napisanog od strane Stefana Mitrova Ljubiše (za prvo latiničko izdanje speva, u Zadru 1868), preko celih deset komentara Milana Rešetara (za deset izdanja Gorskog vijenca u razmaku od pola veka: od 1890. do 1940), uz tumačenja pojedinih Njegoševih stihova i misli koja su ostala rasuta po periodici ili su se anonimno slila u Rešetareve komentare (pošto Rešetar nije navodio čije bi mišljenje preuzeo i zahvaljujući čijoj sugestiji bi za novo izdanje speva promenio svoje mišljenje iz prethodnog sopstvenog komentara), i komentara koje su sastavili Božidar Kovačević (1940), Trifun Đukić (1941, 1944), zatim Vuko Pavićević, Salko Nazečić, Đuza Radović i Antun Barac (za četiri izdanja speva 1947, povodom stogodišnjice prvog izdanja Gorskog vijenca), do komentara što je za izdanje u okviru Njegoševih Cjelokupnih djela u devet knjiga sačinio Vido Latković (najpre u ijekavskoj varijanti 1952, a od 1967, u okviru Njegoševih Celokupnih dela u sedam knjiga, taj se komentar više puta preštampavao u ekavskoj varijanti) – dovoljno se videlo koliko su čak i najubedljivija objašnjenja bila sklona preispitivanju, ali se zapazilo i koliko su pojedina osporavanja, čak i kad su bila potkrepljena relevantnim argumentima, bila neopravdana i suvišna. Tačnije, da su više nastala iz potrebe da novi komentator po svaku cenu donese originalno objašnjenje, koje u kontekstu samog Njegoševog stiha zapravo i nema mnogo smisla.
Banašević je svakako osetio da će i mnoga njegova tumačenja biti osporena – što se zaista i desilo; najpre, u studiji Mihaila Stevanovića Jezička tumačenja u komentarima Njegoševog Gorskog vijenca (1976), a potom i u komentarima Slobodana Tomovića (1986), Aleksandra Mladenovića (1996), Radmila Marojevića (2005) – pa se verovatno zato unapred ogradio i donekle priznao kako ni njegova objašnjenja Njegoševih stihova i misli iz Gorskog vijenca ne moraju biti konačna, kad to već nisu bila Rešetareva ili Latkovićeva.
Može delovati kao da proučavanje Gorskog vijenca i nije ništa drugo neko korigovanje prethodnih tumačenja od strane komentatora koji sastavlja nova tumačenja. Ali, čak i da je tako – opet su i takve korekcije, čak i kad su pogrešne, veoma jak podstrek za nova istraživanja, traganja, razmišljanja – ali, za razmišljanja koja se tiču samog speva, bez truda da se dođe do tendencioznih zaključaka koji uopšte nemaju veze sa suštinom Gorskog vijenca kao, pre svega, umetničkog dela.
Napomenuvši da „Njegoševo delo spada u ona dela o kojima je govoreno mnogo, a rečeno malo, pogotovo malo pametnog, i bilo mnoštvo kontroverzi, najčešće sasvim apsurdnih“, Radoslav Petković je, naravno, imao u vidu dotadašnje članke, studije, rasprave i druge srodne tekstove o Njegoševom književnom stvaralaštvu, a zapravo nije ni naslutio da je svojom opaskom mnogo više opisao vreme koje će tek doći i u kome će se, kad se govori i piše o Njegošu, prvenstveno isticati detalji koji se uopšte ne odnose na Njegoševo pesničko delo, pa čak ni na shvatanja u kontekstu njegovog vremena i podneblja, nego će se Njegošev život ukalupljivati u dnevnopolitičke razmirice, a pesnikovi stihovi, pa čak i pojedinačne reči, tumačiti u skladu sa trenutnim (javnim ili ličnim) stavovima.
Zato nije čudno što se nakon Marojevićevog stručnog komentara Gorskog vijenca (2005) nije pojavio nijedan originalni, a kamoli opširniji komentar, premda se Njegoševo ime i delo, a naročito Gorski vijenac, spominju više nego ikada ranije. Štaviše, upravo se Gorski vijenac naveliko preštampava bez ikakvih, makar i najnužnijih objašnjenja, a u najboljem slučaju uz doslovno prenošenje nekadašnjih tumačenja, od kojih su mnoga u međuvremenu prevaziđena.
Kad je napisao da komentar Gorskog vijenca neće još dugo biti u potpunosti dovršen, Banašević je svakako mislio da to podrazumeva neprestano pojavljivanje novih tumačenja potkrepljenih marljivim istraživanjima, a sigurno nije naslutio da će doći do stagnacije u komentarisanju Gorskog vijenca (što se, zapravo, i desilo nakon Marojevićevog komentara). Tako je ispalo kao da komentar Gorskog vijenca zapravo jeste dovršen, a u stvari je dalje proučavanje i tumačenje prepušteno svima koji znaju makar i jedan Njegošev stih pomoću kojeg bi argumentovali svoju trenutnu misao.
Zato je nastupila opasnost da Gorski vijenac doživi onu sudbinu koju je, barem prema jednom Njegoševom stihu, doživeo Skenderbeg – a upravo su stihovi u kojima Njegoš glorifikuje jednog od najpoznatijih balkanskih boraca protiv osmanskih nadiranja ostali nedovoljno rastumačeni uprkos tome što im je svaki komentator posvećivao pažnju.
Skenderbeg je srca Obilića,
al’ umrije tužnim izgnanikom.
Navedeni stihovi, koji su 31. i 32. po redu u Gorskom vijencu i koji su sastavni deo prvog dužeg monologa vladike Danila, oduvek su iziskivali odgovore najmanje na dva pitanja:
1) Zašto je Njegoš odabrao da stavi albanskog junaka Skenderbega rame uz rame sa srpskim junakom Milošem Obilićem, dakle sa junakom koji se redovno ističe kao najveće nadahnuće borbe koju likovi Gorskog vijenca vode protiv osmanskog okupatora?
2) Zašto se za Skenderbega kaže da je umro „tužnim izgnanikom“ – kad on nije umro u izgnanstvu?
Gotovo svi komentatori dali su najvažnije podatke iz Skenderbegova života i naveli su razloge Skenderbegovog kulta u većini balkanskih naroda (pa i u samom Njegoševom spevu), ali je Slobodan Tomović u datom slučaju bio najopširniji:
„Skenderbeg – Đerđ Kastriot, Kastriotić (1403–1468). Još kao dijete preveden je u islam na dvoru sultana Mehmeda I, i dobio ime Skenderbeg (Iskender-bej). Poslije uspješnog ratovanja Mađara s Turcima, sredinom XV vijeka, vratio se u Albaniju i ponovo prešao u hrišćansku vjeru. Podigao je ustanak Albanaca za oslobođenje od Turaka. Više godina je energično branio utvrđeni grad Kroju, gdje je dobio mnoge bitke. Godine 1455. doživio je poraz kod Berata, i morao je izvjesno vrijeme da se skloni u Italiju. Zatim se ponovo vratio u Albaniju, i branio Kroju od Turaka. Umro je u Lješu (1468). Proslavljen je epskim pjesmama Albanaca, kao najveći nacionalni junak. Susjedni narodi su ga takođe visoko cijenili. Andrija Kačić Miošić opjevao je Skenderbega kao velikog junaka i borca za oslobođenje albanskog i drugih balkanskih naroda. Njegoš je Skenderbegu dao dostojno mjesto, uporedivši njegov heroizam i moralni lik s likom najvećeg kosovskog junaka Miloša Obilića.“
Tomovićevom objašnjenju može se dodati opaska Danila Vušovića (koji za života nije uspeo da završi svoj komentar Gorskog vijenca, pa je rukopis Vušovićevih sporadičnih tumačenja prvi put odštampan tek 2004, šezdeset pet godina nakon Vušovićeve smrti) da je Kastriota, zbog njegova junaštva, „kako se priča, sâm sultan nazvao Skenderom (po Iskenderu, kako Turci nazivaju Aleksandra Velikog)“.
I bez obzira na to što „Obilić i Skenderbeg potiču iz raznih naroda i sredina, što su pripadnici različitih konfesija“, Tomović zaključuje da „oni odgovaraju idealu, tipu ratnika, beskompromisnog borca za oslobođenje balkanskih naroda od Turaka“, a za Njegoša je „od manjeg značaja vjera ili narod kojem takav junak“ pripada.
Napomenuvši da je Skenderbeg „izvršio pokrštenje poturica“, Đuza Radović je neoprezno dodao da je to pokrštenje bilo „slično ovome koje se opeva u Gorskom vijencu“, što svakako nije tačno, jer u Njegoševom spevu ne opeva se „pokrštenje“, nego istraga, pa je zato, u kontekstu samog stiha, ali i radnje speva, precizniji Banaševićev zaključak da je Skenderbeg „ovo visoko priznanje“, pri čemu se svakako misli i na direktno poređenje sa Obilićem, dobio „svojim ponovnim prelaskom u hrišćanstvo, pokrštavanjem poturčenjaka i nepomirljivom borbom protiv Turaka“.
Koliko je Njegoš imao visoko mišljenje o Skenderbegu još bolje se vidi u 2656. stihu Gorskog vijenca, gde je Skenderbeg, sada pod svojim krštenim imenom, ponovo rame uz rame sa Obilićem, i to u spomenu koji „dušama vitezovah našega naroda“ čini iguman Stefan (stihovi 2653–2665):
Vjerne sluge pomjani, Gospodi,
vladaoce, ma tvoje robove:
nepobjednog mladoga Dušana,
Obilića Kastriota Đura,
Zrinovića, Ivana, Milana,
Strahinića, Relju Krilatoga,
Crnoviće Iva i Uroša,
Cmiljanića, vojvodu Momčila,
Jankovića, devet Jugovićah,
i Novaka – poradi halaka,
i ostale naše vitezove!
Na nebu im duše carovale
kâ im ime na zemlji caruje!
Od četrnaest pojedinačnih imena koje iguman Stefan spominje (ako se izostavi „devet Jugovićah“), Skenderbeg je na trećem mestu, a pošto je ubrojen u vitezove „našega naroda“, Tomović misli da „u izvjesnim situacijama za Njegoša pojam ’naš narod’ ne znači neki određeni etnonim“, a „najčešće se to ne odnosi isključivo ni na pripadnike pravoslavne vjere, nego samo na one koji pružaju otpor Turcima, bez obzira na vjeru ili nacionalni identitet“. Pritom „nije slučajno“, nastavlja Tomović, što Njegoš i Zrinovića (Nikolu Zrinskog) „pored učesnika kosovskog boja Ivana Kosančića i Milana Toplice, svrstava u ’vitezove našega naroda’, iako je on katoličke vjeroispovijesti“, jer „pojam ’naš narod’ ne odnosi se uvijek na određeni prostor i određenu etničku i vjersku skupinu; on u ovog pjesnika varira, najčešće u zavisnosti od njegova borbeno-političkog programa koji pod istu zastavu okuplja sve one koji pružaju otpor Turcima, bez obzira na konfesiju i porijeklo“
Jasno je, dakle, zbog čega je Skenderbeg morao biti Njegošu ideal islamizovanog hrišćanina koji ne samo što se vratio svojoj prvobitnoj veri, nego se i suprotstavio okupatorskoj sili, u čijoj je službi dotad prisilno bio, pa Tomović uopšte nije preterao napomenuvši sledeće: „Miloš Obilić i Đerđ Kastriot su Njegošu dva najomiljenija istorijska lika“.
Mnogo je veću zabunu izazivao 32. stih Gorskog vijenca, gde stoji da Skenderbeg „umrije tužnim izgnanikom“. Moglo bi, na prvi pogled, delovati da je zbunjujuć i sâm oblik „tužnim izgnanikom“, ali ipak nije teško shvatiti da je taj oblik istrumentala za način konstruisan pod uticajem ruskog jezika i da ceo stih ima značenje: umro je kao tužni izgnanik. Zabuna je, zapravo, izazvana istorijskom činjenicom da je Skenderbeg umro u albanskom gradu Lješu, i to pre nego što je Albanija pala pod tursku vlast – pa iako je Lješ u vreme Skenderbegove smrti bio pod vlašću Mletačke republike, nikako se ne bi moglo reći, bar ne u bukvalnom smislu, da je Skenderbeg umro kao izgnanik.
Međutim, pošto je Skenderbeg neko vreme boravio u Italiji, gde se sklonio nakon poraza kod Berata, Tomović misli kako je Njegoš, „vjerovatno, smatrao da se Skenderbeg nije vratio iz Italije, gdje se kao vojvoda aragonske vojske borio protiv Anžujaca“.
Banašević je olako prešao preko 32. stiha, samo uz opasku da Skenderbeg „nije umro ’tužnim izgnanikom’, nego u arbanaskom gradu Lješu, januara 1468“.
Trifun Đukić objašnjava da je „po predanju“ Skenderbeg „morao napustiti najzad svoju zemlju i umreti u tuđini (u Italiji)“, dok Đuza Radović napominje da je Skenderbeg „umro u Lješu, a ne u izgnanstvu, kako legenda, i za njom i Njegoš kaže“ – pri čemu treba obratiti pažnju na termine „predanje“ i „legenda“, pa se zapitati na šta su Đukić i Radović tačno mislili, pošto nisu precizirali iz kog je izvora (pa makar to bilo i narodno predanje) Njegoš uopšte mogao preuzeti podatak o navodnoj Skenderbegovoj smrti u izgnanstvu.
Sa druge strane, pošto je Lješ u vreme Skenderbegove smrti bio pod mletačkom vlašću, Danilo Vušović smatra da je Njegoš „valjda mislio“ kako je Skenderbeg „tamo“, odnosno u Veneciju, „otišao posle pada Arbanije“, tim pre što je Skenderbegova porodica „odmah zatim morala ispred navale Turaka prebeći u Italiju“.
Vido Latković, najzad, smatra da je Njegoš „pod ’tuđinom’ mogao shvatiti Lješ“ upravo zato što je taj grad u vreme Skenderbegove smrti „bio pod mletačkom vlašću“, pa se takvo tumačenje jedino i nameće kao prihvatljivo – barem kad se u obzir uzmu mesto i vreme Skenderbegove smrti, odnosno kad se izraz „tužnim izgnanikom“ shvati bukvalno.
Ali, ako se u obzir uzme sama Skenderbegova smrt, tačnije istorijska činjenica da je Skenderbeg umro prirodnom smrću, onda iskrsava još jedno moguće tumačenje, pri čemu od pomoći može biti i konkretno poređenje između Obilićeve i Skenderbegove smrti. Ako se samo spomene da je Obilić poginuo u borbi, dok je Skenderbeg umro prirodnom smrću, ni ova razlika na prvi pogled ne bi morala ništa da znači, ali kad se još jedanput navede kako se u Crnoj Gori smatralo nedoličnim, čak i sramotnim, da muškarac umre kod kuće prirodnom smrću, teško je odoleti zaključku da je Njegoš pod smrću „tužnim izgnanikom“ zapravo mislio na Skenderbegovu nemoć da pogine na bojištu kao pravi junak; to bi značilo da je Skenderbeg bio „izgnan“ od junačke smrti – za razliku od Obilića. Istorijski podatak da je Lješ u vreme Skenderbegove smrti bio pod mletačkom vlašću Njegoš je lako mogao protumačiti u kontekstu Skenderbegovog nevoljnog konformizma i pasivnosti, pa se stoga izraz „tužnim izgnanikom“ može shvatiti i kao Skenderbegova žalost što umire prirodnom smrću. Svakako da nije zanimarljiva činjenica da je Skenderbeg umro u albanskom gradu koji je tog trenutka pod tuđinskom vlašću, ali to je manje važno od podatka što Skenderbeg, iako već proslavljen kao junak, nije dobio priliku da pogine na bojištu (čime bi se i u načinu smrti izjednačio sa Obilićem, ali bi i samom svojom pogibijom potvrdio sopstveno junaštvo stečeno za života).
Nije teško u „tužnom izgnaniku“ prepoznati i samog Njegoša, ili barem njegov strah od smrti u postelji umesto na bojnom polju, tim pre što je i pesniku verovatno iz godine u godinu bilo sve jasnije da za njegova života neće doći do jedinstvenog ustanka porobljenih hrišćanskih naroda protiv osmanskog okupatora.
A neće biti čudno ako i Gorski vijenac doživi izgnanstvo, jer koliko god da se svako naknadno tumačenje speva, a naročito rasprave među komentatorima i nasilna nagađanja šta je tačno pesnik mislio pišući pojedine stihove, mogu shvatiti kao ranjavanje speva (ali ne i kao smrt), jedino će tako Gorski vijenac iznova dokazivati koliko je izdržljiv i nedokučiv, kad ni najstručniji filolozi i književni kritičari ne mogu do kraja da prodru u smisao njegovih stihova. A ako takvih pokušaja uopšte ne bude bilo, ili ako budu zasenjeni raspravama koje prevazilaze Njegoša kao pesnika i Njegoševo delo kao književnu umetnost – postoji opasnost da se Gorski vijenac pretvori u tužnog izgnanika Njegoševe misli.
Dušan Milijić
Izvor: Koraci
