U Budimpešti 1813. godine priredio je prvu svjetovnu i građansku pozorišnu predstavu na srpskom jeziku pod nazivom „Kreštalica“, a 1835. godine u Kragujevcu osnovao je prvo samostalno pozorište u Srbiji. Predstava „Kreštalica“ bila je prekretnica zato što je tada srpski jezik prvi puta ušao u pozorišnu dvoranu i zato što je svijet pozorišta tada prvi put ušao u srpski jezik.
Srbi vole pozorište. Vole ga naravno i drugi narodi, ali kod Srba se nekako ujedinjuju dvije osobine koje to pozorišno uzbuđenje čine tako specifičnim i vitalnim: Srbi su, može se tako reći, epski narod i oni vole da pričaju priče. Zatim, ono što im se događa u životu, a stalno im se nešto dramatično u životu događa, oni žele da vide i na pozornici. Zato je u srpskom teatru prisutan i taj specifičan način glume, tako pitak i zanimljiv, koji je sadržan u toj ležernosti igre, kada vam se čini, u komediji i tragediji svejedno, kao da s glumcima pričate na ulici, a ne da vam se oni obraćaju sa pozornice.
Kako je sve počelo?
U vremenima stoljetne turske okupacije nema zapisa o postojanju pozorišta u Srbiji. Bilježe se tek sporadični prolasci putujućih pozorišnih trupa u 16. vijeku, negđe oko Niša, no ironija sudbine je da je baš Niš imao teatar u 4. vijeku naše ere, ali su ga Slaveni razorili, dolaskom na to područje 609. godine, kao i sve okolne starorimske hramove i spomenike. U kasnijim vjekovima, historičari pozorišta bilježe određene dosta primitivne teatarske aktivnosti na tlu Srbije, ali mnogo toga zamire dolaskom Turaka, koji iz vjerskih razloga nisu dopuštali prisustvo glumaca na pozornici. Ono što se tada moglo bilo je „narodno glumovanje” (raznovrsne običajne igre) i zabave koje su održavane povodom kršćanskih i svjetovnih praznika. Historijski spisi kažu da se prvi srpski glumac zvao Radoje Vukosalić, kojeg je bosanski velikaš Ali-beg Pavlović poslao gospodi u Dubrovnik „s družbom na vaše svece, neka ste nam veseli, bogu preporučeni i vsemu slavnomu gospodstvu.” (Original ovog pisma, bez pečata, iz XVI. vijeka, čuva se u Arhivu u Beču.) Tako su preteče modernog srpskog pozorišta nastale izvan granica Srbije pod Turcima. U Vojvodini su u 18. vijeku postojali putujući zabavljači, skromasi, ali i utjecajni jezuitski pripovjedači, kao i ruski pravoslavni prosvjetitelji sa svojim vertepima – folklorno scenskim prizorima pomiješanim sa slikama iz Kristovog života. Prva predstava na srpskom jeziku, doduše u prostoru gimnazije u Sremskim Karlovcima, zbila se 1734. godine i bila je to „Traedokomedija“, o smrti cara Uroša V., autora i redatelja Mihaila Kozačinskog, pedagoga, književnika i pozorišnog radnika, koji je značajno doprinio razvoju kulture među Srbima u Habsburškoj monarhiji.
Ipak, otac srpskog teatra bio je Joakim Vujić (1772.-1847.), autor preko 40 različitih literarnih đela, zato što je u Budimpešti 1813. godine priredio prvu svjetovnu i građansku pozorišnu predstavu na srpskom jeziku pod nazivom „Kreštalica“ i zato što je 1835. godine u Kragujevcu osnovao prvo samostalno kazalište. Rođen je u Baji u Mađarskoj i bio je jedno od jedanaestoro đece, od majke Jevre i oca Grigorija, sapundžije i sitnog trgovca. Školovao se u Novom Sadu, a u Požunu je izučio pravo i tamo je redovno posjećivao pozorišne predstave. Dosta je putovao, od Trsta i Zagreba, do Odese i Carigrada, ali ključan je bio njegov susret s drugim srpskim prosvjetiteljem, Dositejem Obradovićem, u Beču 1795. godine. Srbija je bila siromašna i zaostala zemlja i trebalo je nešto poduzeti. Namjeravajući da se nastani u Srbiji, Vujić odlazi u Zemun, ali tamo je od Habsburških vlasti bio osumnjičen da je srpski špijun, te je pola godine bio u istražnom zatvoru. Nastavlja s prosvjetnim radom i učestvuje u pripremama predstave Ištvana Baloga „Crni Đorđe ili Zauzeće Beograda od Turaka“ koja je bila izvedena 1812. godine u Budimpešti na mađarskom jeziku i sa srpskim pjesmama. Spomenuta predstava „Kreštalica“ iz 1813. bila je prekretnica zato što je tada srpski jezik prvi puta ušao u kazališnu dvoranu i zato što je svijet kazališta tada prvi put ušao u srpski jezik. Vujić nastavlja sa svojim kazališno-prosvjetnim radom u Habsburškoj monarhiji, producira predstave na srpskom jeziku i piše komade i književna đela. U jesen 1810. godine Vujić se u Sentandreji oženio bogatom udovicom Pelagijom Manojlović, međutim, u braku nije bio sretan. Godine 1834. Vujić u svojoj šezdeset drugoj godini tek drugi put dolazi u Srbiju (prvi put 1823. godine), na poziv kneza Miloša da preuzme upravljanje novootvorenim kazalištem u Kragujevcu, koji je tada bio glavni grad Srbije. Godine 1835. godine u tom gradu na zasjedanju Sretenjske skupštine Srbija dobiva prvi ustav, a Knjaževsko-srpski teatar pod ravnanjem Joakima Vujića izvodi pet premijera što je u to vrijeme bilo čudo neviđeno. Slava je međutim kratko trajala. Padom kneza Miloša i njegovim izgonom iz Srbije 1839. godine, u emigraciju odlazi i Joakim Vujić. Za njim su otišle i uzvitlane pogrde o njemu: „lažac“, „hvalisavac“, „usijana glava“, „sakaluda“, „mlatipara“, „čankoliz“, „prljavi pamfletist“, „ruska uhoda“, „tvorac ludih spisanija“, „piskaralo i škrabalo“, „šmirant i drljalo“… Historičarka pozorišta Isidora Popović smatra da su mnoge Vujićeve ponekad vratolomne aktivnosti bile plod „jednog lutajućeg, radoznalog, do krajnosti nesređenog i raz(l)uđenog duha“, ali jedno je ipak bez sumnje sigurno: osnova stvaralaštva Joakima Vujića je kreiranje pozorišta!
Posljednje godine svoga života Joakim Vujić je proveo u Beogradu u oskudici. Umro je 8. novembra 1847. godine i sahranjen je u grobu Sime Milutinovića Sarajlije u blizini crkve Svetog Marka na starom tašmajdanskom groblju u Beogradu. Grob mu je kasnije zameten. Ono što je ostalo nakon Joakima Vujića je kazalište koje je on osnovao i koje i danas živi u Kragujevcu, kao i Joakim fest, festival u ovome gradu koji je osnovan u čast ovog znamenitog pionira srpskog teatra.
Bojan Munjin
Izvor: P-Portal
