Piše: Sonja Tomović Šundić
Prvi vio možete pročitati ovdje
Kiš je tvrdio za sebe da je evropski pisac, tačnije centralno – evropski, po svom kosmopolitskom shvatanju o međuzavisnostima među kulturama, simbolima i mitovima nastalim na evropskom književnom arealu. Međutim, očito i njegovo jevrejsko porijeklo i judaizam imaju snažan uticaj na njegov literarni opus i cjelokupni književni narativ (Sanja Domazet, Uticaj jevrejskog identiteta na prozni opus Danila Kiša). Kiš tvrdi da pisac piše svešću, podsvešću, mitskom tradicijom, cjelokupnim bićem, a to znači da je na njega djelovalo njegovo jevrejsko nasljeđe, iskustvo martirijuma, zatim vidan uticaj majke i pravoslavnog hrišćanstva, što je umnogome određivalo njegov identitet. Pored ovoga, u vrednosnom smislu njegovu književnost obilkuje tradicija triju velikih književnosti: francuske, njemačke i ruske, učinivši da on sam prepoznaje svoj identitet kao prevazlaženje kulturnih barijera, u jedinstvenom znaku evropske duhovnosti. Nema sumnje na Kišu su djelovali karmički kôd jevrejskog naroda, rasijanje, izbjeglištvo, lutanje, patnja, osjećanje krivice, ali i duh srednjoevropske književnosti koji je formirao njegove obrazovne horizonte: Otac Danila Kiša bio je asimilizovani habzburški, mađarski Jevrejin, koji nije bio vernik, koji nikad nije išao u sinagogu, koji je sklopio građanski brak s nejevrejkom, koji svoga sina nije dao da se obreže, koji je oboma svoje dece dao crnogorska imena i krstio ih u pravoslavnoj crkvi, koji je ipak – s braćom i sestrama i njihovom djecom – progonjen i ubijen kao Jevrejin (Mark Tompson, Izvod iz knjige rođenih). No, bez obzira na činjenicu da mu je otac stradao samo zato što je Jevrejin, i da se kompleksa “genetske krivice” jevrejskog naroda oslobađao u literaturi, Kiš je osjećao snažno gnušanje prema staljinističkom mrvljenju ličnosti, zabludama kolektivizma, unižavanjem svakog čovjeka do skotskog načina življenja. Isuviše je on bio pronicljivi poznavalac humanističke misli Evrope, da bi mogao prihvatiti pojavu komunističke ideologije koja je pod krinkom jednakosti uvodila jednakost u mišljenju i ponašanju, poništavajući duh slobode misli i slobode govora.
Tokom čitavog njegovog književnog rada ipak se provlačila jedna misao kojim je nastojao da odgovori na delikte svojih klevetnika, i organizovane hajke književne cosa nostre, četiriprstača tog samozvanog gonkurovca – Bulatovića, i usta slatkih reči, da on ne može biti nacionalista, utoliko što je smatrao da je nacionalizam paranoja. Time je direktno odgovorio svojim vajnim oponentima kako vrijeđa srpski narod i naziva ga Vlasima, jer njegovo svođenje računa i argumentovana odbrana počiva na tezama da je svaki nacionalizam kolektivna i pojedinačna paranoja: Kao kolektivna paranoja, ona je posledica zavisti i straha, a iznad svega posledica gubljenja individualne svesti, te prema tome, kolektivna paranoja i nije ništa drugo do zbir individualnih paranoja doveden do paroksizma (Danilo Kiš, Čas anatomije).
Sve u svemu odbojnost prema nacionalističkoj retorici, mogla je uvrijediti cvijet komunističke inteligencije, književnu javnost i glasilo pod dirigentskom palicom moćnih ljudi režima, ražestiti aparatčike koji su u potaji razmišljali da istrošenu komunističku dogmu, zamijene nacionalističkom. Kišov Portret nacionaliste (časopis Ideje, br. 4. za 1973), bio je en general, osuda čovjeka koji gubi zdrav razum i snagu rasuđivanja na pomen imena druge nacije, svog izabranog neprijatelja, doslovce negacija svakog oblika zamjene individualne svijesati, kolektivnim mnjenjem, bilo da se radi o političkom ili nacionalističkom inžinjeringu u pitanju je istovjetni obrazac gubitka čovjekove ličnosti.
Kišova literatura ima osnovnu nit, poveznicu koja se uklapa u slikovitu predstavu devastacije dvije velike traume XX vijeka, nacizma o kome piše u Peščaniku, i staljinizma kojim se bavi u Grobnici za Borisa Davidoviča, ideologije koje su pokazale tragizam i besmisao totalitarizma. Te ideologije koje su u središtu piščeve pažnje, neposredno je proživio u događajima iz lične biografije u Novom Sadu, kroz bacanje pod led nedužnih ljudi za vrijeme Drugog svjetskog rata, odlazak očev u Aušvic i stradanje, a onda i prošao komunističku diktaturu koja se surovo obračunala sa inteligencijom i mislećim pojedincima, tragajući neprekidno za krivcima – izdajnicima partijskog kursa. Njegovi Rani jadi, predodredili su čitavu književnu produkciju, ocrtavali glavnu putanju njegove književne projekcije, tematski okvir i fabulu, stvarajući svojom unutrašnjom mudrošću i intelektom jedan od vrhunaca južnoslovenske književnosti u XX vijeku, čudesni jezik u kome se prožimaju mit, legenda i istorijski dokument.
Sonja Tomović Šundić: Razgovor sa Kišom – Odmetnik od zemaljskih gospodara
Iz djela u djelo pisac je zalazio u rasvjetljavanje odnosa žrtva – dželat, ne želeći da ga zbog pisanja o žrtvama uvrste kao jevrejskog pisca: To što je jevrejsko u meni, više je moja sudbina, nego moja kultura. Na talasu antisemitizma koji ima duboke istorijske korijene i nudi klišeirane obrasce o Jevrejima, najavio je novu apokalipsu koja se može smatrati najsurovijim razdobljem jevrejske istorije. Tu propast moralnosti najsnažnije su osjetili Jevreji, pogrom nezapamćen u ljudskoj vrsti, o kome je Kiš želio da piše bez patetike i suviše emocionalnosti koja bi razarala vjerodostojnost književnog jezika. Više u polju nesvjesnog, kôd jevrejstva, utiskivao se u riječ, te je karmička strana odnosila prevagu kao neko mistično iskustvo sve-opšte propasti. U haotičnom svijetu izvjesna je samo smrt, sigurna samo pozicija žrtve najednom uvučene u jedan: dubinski skepticizam, poštovanje učenosti, ljubav za igre rečima, iskrenost u suđenju i spremnost na gnev, porodičnu solidarnost, kako zapisuju kritičari (Mark Tompson, Izvod iz knjige rođenih). Namjeran da njegovim svjedočenjem ne preovladaju emocionalni izlivi, pisac je u svojoj jezičkoj matrici spojio dokumentarnost i fikciju, sugerisao atmosferu i kao hroničar bilježio sva posrtanja svojih junaka pred usudom ideologije.
Prisjetimo se kako tu parabazu judaizma, sudar sa judaizmom, objašnjava sam pisac u svom Času anatomije: Kad se govori povodom mojih knjiga o problemima judaizma, o Jevrejima, o stradanju Jevreja, itd, sve to izaziva u meni jednu vrstu idiosinkrazije koju tumačiti (psihiološki) jevrejskim kompleksom, frojdovskim Heimlichkei-om dakako da nije dovoljno (Čas anatomije). Što se tog odnosa prema judaizmu tiče pisac je osjećao neku vrstu ekscentrične pozicije u srpskoj kulturi koja ga je činila u nekom smislu otuđenim, etiketa koja ga je svrstavala u manjinske narode, izopštavala na onaj način koji je gušio njegov kosmopolitski karakter. Tumačiti njegovu literaturu jevrejskim kompleksom, dakako nije dovoljno: Pisati o Jevrejima, imati za junake svojih tekstova Jevreje to se smatra nekom vrstom rasno – versko – nacionalnog opredeljenja, i neki bi kritičari, kada bi mogli, mene najradije uvrstili u hebrejsku literaturu i naterali me da pišem ako ne na hebrejskom, a ono na jidišu. Kad zatrube (ne Jerihonske) trube nacionalista onda se treba opredeljivati za narod, za pokrajinu i za oblast, onda se treba jasno izjasniti da li si naš ili njihov, jer nečiji moraš da budeš (Čas anatomije). Očito, svojim spisateljskim darom Kiš je uspijevao da napravi otklon od nacionalnog, držeći se stava: Ars definitio hominis (Čas anatomije), distancira od uskih nacionalnih zidova koji dijele, uspjevši da svojim tekstom stvara nad-nacionalnu književnost i time potvrdi svoju pripadnost zamišljenoj osi srednjoevropskih intelektualaca. Takav prosvećeni ideal briše kao košava Panonskom ravnicom sve vjerske, rasne i nacionalne barijere, da bi se razdaljina od jevrejskog porijekla učinila djelotvornom i podsticajnom, prevazilazeći nacionalne granice, kratko rečeno prerastajući u vrhunsku umjetničku prozu. Svojom erudicijom i talentom Kiš je nadilazio svako određenje pa i usud jevrejstva u svojoj krvi, kob judaizma kao tragizam, čime bi se njegovim kritičarima olakšavao posao, svodeći ga isključivo na pisca određene literature, koju uz to ako ne na herbejskom, piše na jidišu: I reci tada da nisi ni naš ni njihov, a ako te još uvek budu pitali, onda to znači da si ono što oni intimno misle da jesi, nešto treće, možda ne njihov, možda ne još protivnik, ali u svakom slučaju neko na koga se ne može računati na opštenarodnom zboru književnika i fariseja (Čas anatomije).
U slučaju Danila Kiša jevrejstvo je judaizam bez reči, kao Mendelsonove pesme, jedno nepromenljivo psihološko stanje, metafizički plan u kome titra njegova porodična nesreća: A to osjećanje porodične nesreće jeste neka vrsta anksioznosti koja jednako na književnom i psihološkom planu pothranjuje osećanje relativnosti i – poteklu iz nje – ironiju. Zbog toga je obuzetost čovjekom kao žrtvom pred slijepim silama nasilja koje je prisutno u njihovom životu od najmlađih dana, odrazivši se u njegovim tekstovima, ne kao pripadnicima jevrejskog naroda, već ljudskim bićem u antropološkom značenju, istovremeno njegovo najvažnije moralno i intelektualno opredeljenje. Te represivne strukture su trajne, izazivaju tragediju našeg svijeta, jer saznanjem o staljinističkim logorima ruše se iluzije, pothranjuje strepnja tako snažno ispoljena u Kišovoj beletristici. Što se tiče jevrejskog nasljeđa u Grobnici za Borisa Davidoviča, kod Borisa Novskog ima nešto od one snažne i afektivne privlačnosti o kojoj govori Frojd, nešto od one uznemirujuće neobičnosti, koja je već sama po sebi vid oneobičavanja na književnom planu. Svakako da judaizam nije bez značaja na formiranje svijesti njegovih junaka kao neka vrsta latentne pobune, matrica koju objašnjava Frojd kada kaže: Ja sam kao Jevrejin bio spreman da pristupim opoziciji i da se odreknem svakog sporazuma sa kompaktnom većinom (Čas anatomije). Otpor prema umasovljenoj gomili mediokriteta koji ne misle sopstvenom glavom, to je jevrejsko kod Kišovih književnih likova, u psihološkom smislu ta pobunjenička norma urezana u njihovoj jevrejskoj krvi je udaljavanje od svakog poretka koji stremi političkom idolopoklonstvu. Na književnom planu udio jevrejstva u Grobnici ima dvostruko značenje: S jedne strane zahvaljujući mojim ranijim knjigama, stvara nužnu vezu i proširuje mitologeme, i na taj način kroz problem jevrejstva daje pristupnicu jednoj temi, a s druge strane jevrejstvo je tu kao i u mojim ranijim knjigama samo efekat oneobičavanja (Čas anatomije). U književnoj transpoziciji jevrejstvo daje auru neobičnosti književnim likovima, dodaje aromu drevne kulture, one koja je jedan od važnih pra-izvora čitave ljudske civilizacije.
Kiš smatra sebe jugoslovenskim piscem, ali i pripadnikom evrocentrične, ali i svjetske kulturne tradicije. To se doživljavalo kao njegovo priznanje o bezavičajnosti: Jer je tim opredeljenjem pokušao prikriti svoju intimnu pripadnost… ni kućić ni odžaković, Lutajući Jevrejin, koji u potaji kobajagi koristi jevrejstvo da na pritvoran način osigura evropske i vanevropske izdavače.
U prilog tezi da je pisac po svom najintimnijem osjećanju kosmopolitski duh ukazujemo na cijeli spektar ideja u kojima on kritikuje svaki nacionalizam. Najkraće rečeno, on je odbacivao svaki vid hipostaziranja nacionalne svijesti, na ličnom ili opštem planu, zalažući se za neku vrstu kulturnog relativizma. (Izraz kulturni relativizam nastaje kao aksioma u antopološkim radovima Franca Boasa u prvim decenijama 20. vijeka, koji smatra da su naše ideje i koncepcije istinite samo onoliko koliko i naša civilizacija.)
Do shvatanje relativnosti svih kulturnih vrijednosti, ideja i vjerovanja Kiš je dolazio postepeno, uvjerivši se empirijski u validnost svjetske kulturne baštine, kritičan prema svakoj vrsti etnocentrizma, gledišta da je sopstvena kultura centar svijeta, prema čemu se procjenjuju sve ostale kulture. Kiš potvrđuje svojim životnim iskustvom, da se proučavanje drugih naroda mora provoditi na empatičan način, jer svaka kultura ima svoje osobenosti, nijedna nije vrednija od druge po svojim stvaralačkim dometima. Prema ovom tumačenju kulturni relativizam prije vodi ne-nasilju i toleranciji nego nihilizmu i subjektivizmu, prosvjetljenju uma, antropološkoj ideji na kojoj se može osnivati jednakost svih ljudi, bez obzira na njihove nacionalne i kulturne različitosti. (Kliford Gerc govori o neopravdanom strahu od kulturnog relativizma).
Sklonost ka relativizmu, na neki način, podsticana je načinom života piščeve porodice, čestim seljenjima i promjenama mjesta. On je upoznavao kulturne običaje direktno, asimiliran privremeno od vladajućeg kulturnog koncepta, što ga je navodilo na misao o univerzalnoj vrijednosti ljudske prirode u njenim različitim manifestacijama.
Kada govorimo o Kišovom načinu razmišljanja onda je neizostavno pomenuti njegovo lično iskustvo, zato što se tu nalazi ključ za razumijevanje njegove relativističke slike civilizacije, ne kao plod apstraktne teorije, već neposrednih uvida u razlike među narodima, njihovim navikama i vjerovanjima: Imao sam sreću (ili nesreću) da godine kada se stiču pojmovi o svetu, kada se u duši utiskuju mitovi i predrasude, kada se formira čovekovo mitsko i društveno biće, da shvatim snagom empirijskog iskustva, relativnost svih mitova (Čas anatomije). Kao kakva romanenskna ličnost Kiš mijenja tačke gledišta, point of view, od selidbe iz Bemeove u Grčkoškolsku, iz Luja Bartua u Telep. Promjena adresa i neshvatljiva seljakanja, za dječaka, nihovi nejasni motivi, doprinosili su piščevoj anksioznosti, neurozi straha, u skladu sa nekom vrstom endemske bolesti srednjoevropske jevrejske inteligencije. Ali su ta stalna seljakanja stvorila u svijesti pomisao o relativnosti svih mitova, i to ne u smislu da mitovi nemaju vrijednost, već da se njihova važnost koja se čini ogromnog dometa, rasprostire samo u domenu date kulture. (Mihailo Pantić u svojim varijacijama Kiš i srednja Evropa, ukazuje na značenje srednjoevropske kulture i tradicije na misao i djelo Danila Kiša.) Zato konstanta književnog djela treba da počiva na odavno uočenim karakteristikama naracije, poetskoj gustini, kondenzovanosti, shvatanju – proze kao neposrednog prelaženja žanrovskih granica prema eseju i filozofskom tekstu, miješanju lirskog i apstrakcije, ličnog i nacionalnog plana istorije, kroz intertekstualno poigravanje sa idejama drugih pisaca, drugih kultura.
Izvor: Vijesti
