Piše: Prof. dr Dragan Jakovljević
Metodologija je ne samo važna oblasti moderne filozofije, već od značaja i za razumevanje formi i načina naučnog saznavanja uopšte, unutar različitih pojedinačnih nauka. Utoliko njoj pripada jedan transdisciplinarni smisao u pogledu tumačenja i orijentisanja naučne prakse. Kako stoji sa tom disciplinom u nas?
Kod starijih srpskih filozofa, pitanja opšte metodologije su često bila razmatrana kao odeljak u okvirima udžbenika logike. (Kao u „Logici“ A. Vasiljevića, prvi deo, Beograd 1871.) To je bilo povezano sa tadašnjim shvatanjem metodologije kao primenjene logike, koje i danas ima odjeka. Savremeno bavljenje metodologijom u Srbiji vezano je pak za delo Mihaila Markovića (1923-2010), profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu, ali i više inostranih fakulteta, te člana SANU. Glavna metodološka dela su mu „Filozofski osnovi nauke“(1981) i „Kritička društvena nauka“ (1994). Premda su njegova istraživanja imala i šire pretenzije, najznačajnije priloge je ipak pružio metodologiji društvenih nauka. Pritom je zastupao gledišta dobrim delom bliska shvatanjima čuvene „Frankfurtske škole“, od koje je bio preuzeo pojam tzv. „emancipatorskih interesa“ kao jednog od vodiča društvenonaučnog saznanja – koji inače izvorno potiče od Maksa Šelera. Suprotstavljajući se pozitivističkoj tradiciji, odbacivao je metodološko načelo „vrednosne neutralnosti“ društvenih nauka, snažno se zalažući za njihovo društveno angažovanje na planu kritičkog usmeravanja prakse, u skladu sa humanističkim vrednostima. Drugi kompleks pitanja po kojem je on bio internacionalno poznat i priznat ticao se je metodoloških aspekata determinizma. Tumačeći socijalni determinizam, on polazi od pojma „stanja sistema“, nadovezujući se na klasične sporove o dihotomiji „razumevajućih“(„ideografskih“) i „objašnjavajućih“(„nomotetičkih“) nauka. Neki njegovi radovi kod nas nažalost još uvek nisu prevedeni, pa tako i ogled o racionalnosti samih metodoloških pravila, objavljen 1981 u Austriji.
Dragan Jakovljević: Enciklopedija – Polovična rekonstrukcija pristupa?
Na bivšoj jugoslovenskoj akademskoj sceni odeljenje za filozofiju Filozofskog fakulteta U Beogradu je bilo prepoznato baš po bavljenju metodologijom. Markovićevo delo su na tom fakultetu onda bili nastavili Staniša Novaković (1930-1992), čija su glavna spisi „Hipoteza i saznanje“(1984) i „Uvod u opštu metodologiju i istorija metodološke misli“(1994). Važio je kao dobar poznavaoc savremenih tokova u metodologiji i filozofiji nauke, a doprineo je i recepciji ideja velikog metodologa Karla R. Popera u nas. Između ostaloga i prevodeći njegovo kapitalno delo „Logika naučnog otkrića“(1973). A onda i Svetozar Sinđelić (1946-2021), sa knjigama „Kumulativizam i revolucija u nauci“(1997) te „Relativnost naučne racionalnosti“(2008). U kolegijalnoj javnosti poznat po profesionalizmu u bavljenju metodološkim temama, on se je u tim spisima suočavao sa nekim modernim trendovima, poput plasiranja relativizma u tumačenju naučnog shvatanja sveta. Pritom je formulisao neke podsticajne, ali delom i neoriginalne i kontroverzne teze. Razmatranju Poperovih metodoloških ideja je na jedan obuhvatniji način doprineo i Milan Brdar sa Instituta za društvene nauke, u njegovoj poznatoj studiji „Pouke skromnosti“(2008).
Nakon višedecenijske vezanosti za Beograd, bavljenje metodologijom i njeno uvršćivanje u nastavu se je u novije vreme, ne uvek sa istim uspehom, najzad počelo seliti i na neke druge visokoškolske ustanove u Srbiji. Recimo na Filozofski fakultet u Nišu. Tu metodologiju predaje prof. Biljana Radovanović, čiji je glavni spis „Prilozi metodologiji i filozofiji nauke“ (2020). To izdanje doduše pruža određene upotrebljive informacije, ali poglavito na jednom srazmerno elementarnom nivou. To nije ohrabrujuće, imajući u vidu već dosegnutu razinu bavljenja ovom disciplinom u nas, davno ostvarena diskusiona dostignuća, koje je ova knjiga mogla i trebala da uzme u obzir. Većina razmatranja je srazmerno površnog karaktera, prevashodno registrujući šta je jedan ili drugi autor govorio, te pružajući samo neke vrlo bazične navode o odgovarajućim pitanjima, bez zalaženja u neophodne dublje analize. Tako recimo pri izlaganju „Hempelovog modela objašnjenja“ (tačniji naziv bi bio „Hempel-Openhajmerov model“(1948)), uopšte se ne registruje povodom istog vođena kritička rasprava, u njoj otvorena pitanja (Skrajven, Fridmen idr.). Pri prikazivanju T.S. Kunove koncepcije o naučnim revolucijama, ne utvrđuju se važni uticaji starijih teoretičara poput L. Fleka idr. Povrh toga, niti se uočavaju potonji interpretativni pomaci do kojih je kod samog Kuna bilo došlo, niti se uopšte pominje vrlo ubedljiva sistematska kritika te koncepcije koja je još osamdesetih godina bila formulisana od strane metodologa bliskih Poperu. A kada se već zalazi u te teme i pitanja, to su stvari koje bi se onda svakako moralo znati. Nešto bolji su odeljci „Pojava subdeterminacije u nauci“ i „Redukcionizam“, dok drugi nažalost većinom ostaju praktično ispod u nas davno realizovanog nivoa analiziranja odgovarajućih tema. Neubedljiv je i odeljak „Hrišćanstvo i nauka“ koji očituje nepoznavanje važnih savremenih gledišta (Panenberg, Bohenjski, Vajczeker, Serl… ). Tako da i uz neke skromne početne rezultate, nastojanje da se studentima Univerziteta u Nišu pruže i saznanja iz metodologije i filozofije nauke, ipak još nije donelo dovoljno kvalitetne učinke.
Dragan Jakovljević : Univerzitet, doživotna nezamenljivost “emeritusa”?
Filozofski fakultet u Beogradu dakle i dalje ostaje neprikosnoveno središte za istraživanja iz domena metodologije i filozofije nauke u Srbiji. Metodologiju sada tu zastupaju prof. Aleksandra Zorić („Induktivističke pretpostavke naučnog realizma“, 2007) i prof. Eva Kamerer („Teleologija i teleonomija: klasični filozofski problemi moderne biološke teorije“, 2009). Obe su svojim radovima već stekle solidan ugled u kolegijalnoj javnosti. Zanimljive metodološke nalaze je pružio i prof.Slobodan Perović („Kvantna revolucija“, 2019), predavač istorije i filozofije nauke na istom fakultetu, koji u međuvremenu raspolaže i internacionalnim rejtingom. Recimo tumačenju eksperimenata u fizici, ali takođe i u psihologiji, te izvođenja hipoteza i teorija iz eksperimentalnih rezultata. Doprineo i eksplikaciji objašnjavalačkih strategija u biologiji, kao i interteorijskih relacija unutar kvantne mehanike. Premda nedovoljno poznat u javnosti, Perović je danas po svoj prilici vodeći srpski stručnjak za filozofiju nauke – bar kada se radi o filozofiji prirodnih nauka. Inače, među našim stručnjacima je poslednjih decenija i primetno jedno pomeranje težišta interesovanja ka interpretaciji prirodnonaučnog saznanja. Za sada još bez definitivnog svrstavanja uz neku od standardizovanih pozicija u toj oblasti. Nasuprot tome, smanjen je udeo bavljenja savremenom metodologijom i filozofijom društvenih nauka. Taj zanimljivi pomak ujedno znači razilaženje sa tradicijom koju je vaspostavio M. Marković. Te propuštanje prilike, da se nadograđujući njegova istraživanja možda izgradi i svojevrsna vlastita škola filozofije društvenih nauka.
Što se tiče budućeg statusa nastavnog predmeta metodologija (i filozofija nauke) u našem visokom školstvu, to valja konstatovati da bi njemu trebalo pružiti više prostora i mimo studija filozofije. Dakle u statusu jednog korisnog opšteobrazovnog predmeta na studijama raznih profila. Jer koju god naučnu disciplinu studirali, studentima je potrebno da znaju kako se grade naučne teorije, koji su modeli istraživanja i objašnjavanja primenljivi u određenim naukama, kako raste naučno znanje… Ujedno bi valjalo težiti i jednom ujednačenijem nivou bavljenja tom disciplinom u našim akademskim centrima.
Autor je redovni univerzitetski profesor (UCG) u penziji
