Nema sumnje da smo u Crnoj Gori svjedoci bujanja političkog radikalizma. Isto tako je jasno da je taj radikalizam povezan sa prethodnim ratnim zbivanjima u crnogorskom okruženju, i da po principu uzroka i posljedica, predstavlja produžetak tih nestabilnosti. Postavlja se pitanje, u ravni teorije ili filosofije politike, gdje smjestiti taj radikalizam? U kom pravcu se on kreće? Kakva mu je priroda?
Piše: MILIJA TODOROVIĆ
Balkan, i Crna Gora u njemu, imali su svakojakih političkih pojava i pokreta, ali ništa slično nacizmu ili fašizmu nijesmo nikad imali, ako se izuzme marionetska tvorevina NDH, koja je trajala onoliko koliko je trajala Hitlerova okupacija Balkana. Ta je tvorevina poražena, a njeni sljedbenici osuđeni i marginalizovani sve do početka ratnih zbivanja 90-tih godina na prostoru bivše SFRJ. Od tada do danas, možemo govoriti o određenim uličnim manifestacijama naklonosti prema takvom, ovdašnjem, nacizmu (navijači, ulični pjevači, grafiti i sl.), ali ne postoji ništa u smislu zvanične političke organizacije koja bi se javno i formalno deklarisala kao baštinik tih vrijednosti. Posebna bi tema bila protumačiti sve društvene pojave u Hrvatskoj, BiH i Srbiji, koje su izašle na vidjelo kao odgovor na to ulično prizivanje „aveti prošlosti”. Simboli ustaške politike, prema kojima dio zvaničnih hrvatskih adresa nema uvjek rezolutno negativni stav, proizvode u Hrvatskoj i njenom okruženju razne reakcije. Ali to bi, kažem, bila neka druga tema, moguće i opširnija od ove koju ovdje započinjemo.
Crna Gora, po svojoj političkoj tradiciji i nekoj specifičnoj mentalitetskoj etici najmanje ima dodira sa „desnim radikalizmom”. Nije za ljudsku utjehu brojnim postradalima, što je njegovo mjesto u Crnoj Gori zauzeo onaj tzv. lijevi, koji takođe predstavlja izraz totalitarizma i jednoumlja. Međutim, ono što ovdje u Crnoj Gori jedino korespondira sa tzv. desnim radikalizmom jeste krajnost podstaknuta od strane režima koji se, odnedavno, urušava.
Ovdje svakako nema i ne može biti riječi o međunarodnim, kataklizmatičnim posljedicama, koje su se iz Hitlerove Njemačke prelile u svjetski rat; nema osnova za priču o imperijalnim projektima i rasnim diskriminacijama; broj realnih i potencijalnih žrtava oavkvog zastranjenja nijesu ni po kom osnovu uporedivi, – pa se postavlja pitanje o umjesnosti pravljenja takvih analogija. Upravo umjesan odgovor daju strahovi o porastu društvene agresije, izazvane novim radikalizmima u Crnoj Gori, koji ovu državu, unutar nje same, čine trusnim područjem života za sopstvene građane. I tu vidimo prostor za poređenje, u teorijskoj ravni.
Savremeni politički trenutak u Crnoj Gori
Politika koja je, do prije neku godinu, vladala Crnom Gorom (DPS) predstavljala je administrativni i ideološki nastavak komunističkog režima. Njeni su lideri i osnivači izašli iz partijskog podmlatka bivšeg SKCG, a u potpunosti su preuzeli i koliko do juče držali monopol vlasti izboren u krvavoj revoluciji (građanskom ratu) 1941–1945 godine. Jedan od razloga njihovog opstajanja na vlasti, čak 30 godina poslije pada Berlinskog zida u Evropi, jeste i neviđena kameleonska sposobnost promjene ideologija i uvjerenja, a da pri tom ne mijenjaju intezitet učešća u vlasti. Što bi na Zapadu, po principu elementarne odgovornosti za promjenu političkog kursa, morao biti slučaj, oličen u nekim ostavkama, i vraćanju povjerenja građanima. Dakle, najprije aktivni učesnici posljednjeg velikog komunističkog kongresa SFRJ i vojne parade DDR-a u Istočnom Berlinu; pa potom pristalice koncepta socijalizma koji je koketirao sa zavjetnim srpskim nacionalizmom, po modelu koncipiranom od Miloševića u Beogradu; pa zagovornici najbrutalnije privatizacije cijele zemlje i njenih resursa u krugu najbližih rođaka i partijskih saradnika na unutrašnjem planu, i evroatlanskih integracija na polju međunarodne politike… da bi posljednja faza njihove vlasti, angažovana projektom obnove državnosti Crne Gore na referendumu 2006. bila obilježena vidljivim nacionalističkim populizmom, usmjerenim na model držanja nacije u neprestanoj budnosti prema raznim „neprijateljima države”.
Sve se to odvijalo u kontekstu višedecenijske zloupotrebe vlasti, sužavanja demokratskih sloboda, administrativnog i medijskog ograničavanja djelovanja političkih protivnika i sl. Taj posljednji model, pojačanog nacionalizma koji se vezuje za „odanost državi” i neprestano fabrikovanje „državnih neprijatelja”, doživljava svoju kulminaciju u vremenu neposredno pred izbore 2020., kada ova politička garnitura biva smijenjena sa vlasti (prva mirna smjena vlasti na nekim građanskim izborima u istoriji Crne Gore), a još se više radikalizuje i biva preuzet kao partijski program te dobro organizovane političke strukture, u vremenu poslije njihovog prelaska u političku opoziciju.
Prateći savremene analize
Savremeni teoretičari politike zapažaju da pojave radikalnih grupa demonstriraju činjenicu da se demokratija kao društveno-ekonomska činjenica u toj sredini nije realno i u potpunosti konkretizovala, već je ostala fragmentarna. U tom smislu su fašizacija društva (i uopšte svi oblici radikalizma) za njih ožiljak, ogrebotina (ružna posljedica ) one demokratije koja do danas nije opravdala vlastiti koncept. Ovakva definicija se sasvim uklapa u crnogorske pretpostavke za nastajanje radikalnih grupa. Tu ne treba ići dalje od već pomenute činjenice da smo tek 2020. godine imali prve izbore u istoriji, na kojima je došlo do mirne promjene vlasti! Od kada postoji uređeni državni oblik političkog života u Crnoj Gori, a to je otprilike sredina 19. vijeka, odlučujući princip vlasti je uvjek bio, volja i vlast jednog čovjeka (Danilo i Nikola Petrovići; Aleksandar Karađorđević; Josip Broz; Đukanović). Moguće da je to bilo sve opravdano i bez valjane istorijske alternative, ali ovim je jasno da je pojam demokratije u Crnoj Gori, do dan danas, prepun brazda i ožiljaka.
Filosofi 20. vijeka (Adorno, Horkhajmer, Markuze) smatraju da radikalne politike struje nastaju kao posljedica ekonomskih kriza i nagovještaj budućih propasti uslovljenih nejednakošću i siromaštvom. Međutim, neki od njih dodaju da je odlika tzv. „desnih radikalnih grupa” svojevrsna apokaliptičnost u njihovom narativu. One kao da prizivaju katastrofu, i najavljuju kraj onog, do tada poznatog, svijeta. U tom smislu, što je osjećaj beznađa u društvu veći, to je prostor za djelovanje njihovog totalitarizma širi. Ima osnova da se u sličan način propagande ubroji i ono što govore predstavnici smijenjene vlasti u Crnoj Gori. Po principu „Poslije nas – potop”, oni svaku političku promjenu oglašavaju kao ukidanje države; evidentno povećanje plata i dječijih dodataka oni objašnjavaju kao nepovratno pražnjenje državne kase; a svaku regionalnu inicijativu kao utapanje naše države u neki veliko-državni projekat.
Svojevrsna nominalna mimikrija, konstituisanje imena partije koja sprovodi radikalizam, na način njegovog prilagođavanja okolnostima, bez „sektaške arome” u njemu, – to je sljedeća karakteristika ovog fenomena, koju primjećuje Teodor Adorno. Osnivanje partije koja je inspirisala ovo njegovo zapažanje i pobudila strahove u Njemačkoj, u svom imenu imalo je obaveznu „demokratiju” (NDP), a nije drugačije bilo ni sa Hitlerovom partijom, koja je u nazivu imala i „socijalizam” i „radnike”. Hitlerov primjer je pokazatelj principa, koji se kasnije prenosio i na puno bezazlenije primjere manipulacije u pogledu imena „desnih radikalnih” partija.
Danas možemo sa sigurnošću tvrditi da prilikom osnivanja, pa i prve decenije postojanja DPS-a (Demokratske partije socijalista), nije bilo ni nagovještaja ovih političkih deformacija u pomenutoj crnogorskoj vladajućoj partiji. Ali, u skladu sa onim nomen est omen, neka neumitnost političkih sudbina dovela je ove „demokrate” i „socijaliste” u područje barikada, puškaranja, kamenovanja usmjerenog ne ka nekom spoljnjem neprijatelju, nego ka sopstvenim sugrađanima, neistomišljenicima.
„Njemci kao da žive u stalnom strahu za svoj nacionalni identitet”. Kao da ih prati neki kompleks u odnosu na Francuze i Engleze, da je njihova država stvorena „sa ogromnim zakašnjenjem”. Ovo govori Njemac Adorno o naciji kojoj sam pripada. Ovo je neka vrsta kritičke refleksije, i ne predstavlja generalizaciju svih Njemaca, niti većine, nego uočavanje sklonosti, određene karakteristike njemačkog političkog angažovanja. Taj kompleks i taj strah, prema Adornu, predstavljaju pukotinu kroz koju ulazi radikalizam, i koji su povod da se mase dodatno/prekomjerno angažuju oko nacionalnog jedinstva. E pa – „dvorski istoričar” DPS režima, dr Živko Andrijašević napisao knjigu istoričarskih eseja pod nazivom „Nacija sa greškom”.
Ovdje se ne radi o tek nekoj aluziji koja proizilazi iz naslova, nego o cijelom konceptu zacrtanog, projektovanog odstupanja od tradicionalnog identiteta društva i naroda u Crnoj Gori, onako naravno kako je to osmislio politički vrh DPS. Takav projekat je, donekle, čak i legitiman, jer svašta može da stane pod pojam „emancipacija” i „evolucija”, ali kada pređe neku granicu i pretvori se u nametanja, i uslovljavanja građana sopstvene države, onda to i takvo „odstupanje” ulazi u domen totalitarizma. Onda takvo kolektivno angažovanje oko ispravljanja te „greške” u naciji, poprima zlokobni prizvuk političkog inženjeringa, čemu su desne radikalne grupe sklone.
