O četrdesetoj godišnjici smrti Meše Selimovića ponavljaju se uglavnom iste priče: o njegova dva velika romana, o prelasku iz Sarajeva u Beograd, o relativno trivijalnim delima što su prethodili njegovim antologijskim prozama. Istovremeno, neki aspekti Selimovićeve biografije ostaju potpuno u senci. Takva je, recimo, jedna fascinantna epizoda iz njegovog filmskog angažmana sredinom pedesetih.
Ujednom enciklopedijskom sažetku života Meše Selimovića ovako se sumira njegova biografija od (otprilike) njegovog dvadeset petog do (otprilike) pedeset petog rođendana:
„Diplomirao 1934. na Filozofskom fakultetu u Beogradu. God. 1935-41. radio je kao gimnazijski profesor u Tuzli. Za II svjetskog rata priključio se partizanima, nakon rata bio je u Sarajevu profesor na Višoj pedagoškoj školi i docent na Filozofskom fakultetu, umetnički direktor Bosna-filma, direktor Drame Narodnoga pozorišta, urednik u izdavačkom preduzeću Svjetlost.
Od 1971. živeo je u Beogradu. Bio je redovni član Srpske akademije nauka i umetnosti i Akademije nauka i umjetnosti BiH. U zbirkama pripovedaka ratne tematike Prva četa (1950) i Tuđa zemlja (1957) prevladava realistički izraz, s naglašenim psihološkim profiliranjem likova, što je izraženo i u romanima Tišine (1961) i Magla i mjesečina (1965)“.
Sedma umetnost
Kad je reč o najistaknutijim jugoslovenskim piscima rođenim u četvrtoj deceniji dvadesetog veka, dobro je poznata njihova autorska isprepletenost sa filmskom industrijom. Danilo Kiš, Mirko Kovač, Borislav Pekić, Đorđe Lebović, Momo Kapor i ini – svi su intenzivno pisali scenarije i radili za film. Ime Meše Selimovića se, međutim, u kontekstu jugoslovenske kinematografije retko spominje. Ipak, po Selimovićem scenarijima ili predlošcima snimalo je bar pola tuceta istaknutih jugoslovenskih režisera: od Gojka Šipovca do Fadila Hadžića, od Radenka Ostojića do Ivan Fogla, od Save Mrmka do Zdravka Velimirovića.
Uprkos svemu tome, najzanimljiviji detalj filmske biografije Meše Selimovića desio se na samom njenom početku. Reč je o filmu Kuća na obali odnosno Das Haus an der Küste, nemačko-austrijsko-jugoslovenskoj koprodukciji iz 1954. Režiser je bio Boško Kosanović, a film su producirali sarajevski Bosna-film i hamburška kuća J.A. Na scenariju su osim režisera Kosanovića radili Norbert Kunze, Ernst Roberts i – Meša Selimović.
Kad je o oblasti igranog filma reč, ovaj autorski tim neće u budućnosti ostvariti neke odveć istaknute rezultate. Kosanović će u naredne tri godine snimiti još dva dugometražna igrana filma: Klisura (1956) i Male stvari (1957), a zatim se gotovo u celini preorijentisati na kratkometražnu dokumentaristiku, uglavnom filmove o rastu i razvoju grada Beograda, što je vidljivo iz naslova tipa Konjarnik – Prva i druga mesna zajednica, Karaburma – IX etapa ili Naselje Sunce – Blok 45. Norbert Kunze je kao scenarista potpisao još sedam filmova, ali ne posebno zapaženih, dok je Roberts potpisao tek još po jednu režiju, produkciju i scenario.
Majka, ćerka, švercer i doktor
U istoriji jugoslovenske kinematografije, Kuća na obali je značajna već i po tome što je reč o prvoj ozbiljnijoj koprodukciji sa partnerskim kućama iz zapadnih zemalja. Film je snimljen u okolini Dubrovnika i karakterističan je i po tome što u njemu ni jednog jedinog u studiju snimljenog kadra. Zaplet je mešavina trilera i melodrame. U fokusu radnje su udovica Ana i njena ćerka Marina. Obe se zaljubljuju u doktora Branka Ilića, ali to nije po volji lokalnog švercera Bepa koji je pre doktorovog dolaska nameravao da se oženi Marinom.
Nakon jedne žučne svađe majke i ćerke, majka isplovljava s Bepom na pučinu, a ovaj se vraća sam. Iako je isprva sam osumnjičen, on sumnju vešto prebacuje na Marinu, koja zaista i biva osuđena za majčino ubistvo, mada telo nikad nije pronađeno.
Nakon što odsluži kaznu, Marina se vraća u zavičaj, u naslovnu kuću na obali, u kojoj zatiče majku živu i zdravu. Ova joj priznaje da je osmislila celu intrigu zbog ljubomore. Davna svađa se nastavlja, a tokom svađe Ana pada na prugu neposredno pre nailaska voza koji će je pregaziti i ubiti. Naposletku, Marina i doktor Ilić mogu da započnu svoj zajednički život.
Oberhauzen – Pula
Film je sniman tokom leta 1953, a u decembru iste godine je uspešno prošao kroz kontrolni pregled partijske cenzure. Navodno je Cvijetin Mijatović presudno uticao na to da se film ne „bunkeriše“. Najveći problem za pojedine „kulturne radnike“ bile su erotske scene koje su za onodobne standarde bile na samom rubu prihvatljivog. Svetska premijera bila je u Oberhauzenu 22. januara 1954, prikazan je i na Berlinaleu, a film je zatim u nemačkim bioskopima postigao sasvim pristojan komercijalni odjek. U Jugoslaviji je, međutim, bilo drukčije.
Nakon premijere u Puli, lokalna kritika je uglavnom bila neprijateljski raspoložena prema filmu. Zamerana mu je površnost u karakterizaciji glavnih likova, neubedljivost nekih detalja u zapletu, melodramatičnost atmosfere, pa i već pominjana „hiperseksualizovanost“.
Bilo kako bilo, Bosna-film je narednih godina ipak nastavila saradnju sa nemačkim i austrijskim partnerima s kojima je radila Kuću na obali, tako da je očito da film ni iz te perspektive, uprkos svemu, nije posmatran kao promašaj.
Glumice
Iz današnje vizure, najveća vrednost filma su dve glavne glumice, pošto Anu igra Sibil Šmic (1909-1955), a Marinu Nađa Regin (1931-2019). Kroz biografije ove dve žene može se umnogome ispričati priča o svetskoj kinematografiji dvadesetog veka. Sibil Šmic je od Nađe Regin starija dvadeset i dve godine, dakle zaista bi i u stvarnosti mogle biti majka i ćerka. Šmicova je bila jedna od najistaknutijih nemačkih glumica u periodu između dva svetska rata.
Istražujući podrobno taj period nemačke kinematografije, dok sam se pripremao za pisanje romana Lutka od marcipana u čijem fokusu je glumica Lida Barova, svako malo bih nailazio na ime Sibil Šmic. U jednom filmu su njih dve čak i glumile zajedno; reč je o filmu Svedokinja (Die Kronzeugin) iz 1937.
Sibil Šmic je kao glumica ostavila mnogo dublji trag od Barove, mada je i na njenu karijeru, iako na drukčiji način, presudno uticao Jozef Gebels. Gebels je nije voleo kao glumicu, tvrdeći da mu je odbojna njen „nearijevski“ izgled. U nekim posleratnim ispovestima, Sibil Šmic je tvrdila da je Gebels i nju pokušavao da zavede, ali da ga je ona odbila.
Bilo kako bilo, mada sjajna glumica, sa izvrsnim teatarskim ulogama i veličanstvenim filmskim počecima početkom tridesetih godina dvadesetog veka, u vreme vrhunaca kinematografije Trećeg rajha ona glumi u relativno mnogo filmova, ali joj je dijapazon uloga prilično uzak. Igra uglavnom strankinje ili fatalne žene sa tragičnim prtljagom prošlosti koje često tragično i skončavaju.
Neobičnog fizičkog izgleda, sa velikim tužnim očima i jakom, skoro muškom vilicom, nije se uklapala u nacističke standarde lepote, mada je nesporno bila privlačna. I premda nije bila nikakva ljubimica nacista, činjenica da je imala uspešnu karijeru u Trećem rajhu otežavala joj je život posle rata. Imalo je to, naravno, veze i sa starenjem.
U posleratnim godinama sve se više prepušta korišćenju opijata, što alkohola, što morfijuma i drugih droga. I u knjizi Gotovo zaboravljena istorija Predraga Delibašića, koji je na Kući na obali radio kao asistent režisera, postoji jedna tužna anegdota o intenzitetu njene zavisnosti. Kuća na obali će se ispostaviti kao njen poslednji film. U aprilu 1955, umrla je u Minhenu od prevelike doze morfijuma. Po svoj prilici, reč je bila o samoubistvu, mada su neke propratne okolnosti dosta mutne i sumnjive.
London
Na njenu posthumnu slavu presudno je uticao film Rajnera Vernera Fasbindera Čežnja Veronike Fos iz 1982. Crno-bela drama o poslednjim danima nekad slavne glumice direktno je nadahnuta sudbinom Sibil Šmic, koju je Fasbinder mnogo voleo kao umetnicu i s kojoj je želeo da radi, ali koja je prerano umrla da bi se to ostvarilo. Sa ovim filmom joj je, međutim, podigao, kako se to kaže, spomenik od mjedi trajniji. Nađa Regin se pak rodila kao Nadežda Poderegin u Nišu 1931. Pre Kuće na obali već je glumila u tri filma: Priča o fabrici Vladimira Pogačića te Čudotvorni mač i Frosina Vojislava Nanovića. U njima je nastupila pod svojim pravim imenom, dok je Kuća na obali prvi film kod koga se potpisuje kao Nađa Regin.
Ćerka Rusa i Srpkinje iz Pljevalja, detinjstvo provodi u Kraljevu, a ratne godine u Požarevcu. Posle rata, kao tinejdžerka, dolazi u Beograd. Po sećanjima savremenika, bila je jedna od najlepših Beograđanki tih godina. Završila je Filozofski fakultet i Akademiju dramskih umetnosti. Najveći deo života i glumačke karijere provodi na Zapadu, uglavnom u Londonu. Jedna je od retkih glumica koja se pojavila u dva filma o Džemsu Bondu, tajnom agentu 007: Iz Rusije s ljubavlju i Goldfinger.
Kako je na nju uticala rana saradnja sa Sibil Šmic, ne znamo, ali možda nije preterano promašeno spekulisati da i zbog toga nije želela da joj gluma postane sve u životu. Tokom šezdesetih intenzivno igra i na filmu i na televiziji, no pre svog četrdesetog rođendana se povlači iz glume. Radila je kao scenarista na Bi-bi-siju, okušala se u književnosti i izdavaštvu. Nije zaboravila svoje poreklo. U vreme NATO bombardovanja SR Jugoslavije, organizovala je proteste u Londonu. Umrla je u aprilu 2019, čak šezdeset i četiri posle glumice koja joj je u Kući na obali glumila majku.
Izgubljeni
U već pomenutoj knjizi, Predrag Delibašić piše i o peripetijama oko originalnog negativa smimljenog filma: „Budući da je izrada tonskih kopija trebala da se obavi u Nemačkoj, gde je i sedište distributera filma, bilo je jasno da je negativ i ostali materijal bar za neko vreme biti deponovan u Nemačkoj“. Znamo, dakle, da se film sa uspehom prikazivao u Nemačkoj 1954, a kasnije iste godine, makar sa manjim uspehom, i u Jugoslaviji. Šta je kasnije bilo sa negativom i ostalim kopijama, ne znamo. Po većini dostupnih nemačkih izvora, film se smatra „izgubljenim“.
Po definiciji, izgubljeni film je termin koji se koristi za celovečernji ili kratki film za koga se zna da je proizveden, odnosno da je postojao, ali se danas nijedan njegov primerak ne može pronaći u studijskim arhivima, privatnim zbirkama ili javnim kinotekama. Postoji jedan roman Pola Ostera čiji lajtmotiv predstavlja prepričavanje nepostojećih filmova. Ima nečeg osterovski literarnog u ovoj epizodi iz stvaralačkog života Meše Selimovića, makar podatak o „izgubljenosti“, netipično za Nemce, nije tačan.
Barem jedna kopija filma postoji u Jugoslovenskoj Kinoteci, pošto je čak i relativno skoro, u maju 2019, u sklopu „In Memoiram“ programa upravo povodom smrti Nađe Regin, Kuća na obali prikazana u Beogradu, u sali Muzeja Jugoslovenske Kinoteke u Kosovskoj 11.
Muharem Bazdulj
Izvor: RTS OKO
