Prvi put kada sam ugledao Bokokotorski zaliv ostao sam zatečen, zaglavljen u slici, možda i zaljubljen. Silazeći niz risanske strane, kao jedan poludivlji dječak sa planine, mislio sam da zalivske vijuge nijesu ništa drugo do nebesko korjenje. Ne znam da li je ta rana očaranost Bokom bila neka vrsta predodređenja za nešto što sam kasnije uvidio, naime, da su svi pisci, pjesnici i umjetnici koje sam zavolio tokom čitalačkog sazrijevanja i sami imali neku ukorijenjenost u Mediteranu; ali ne samo u smislu istorije i geografije, već u nekom dubljem zanosu što se opire bilo kakvim racionalnim objašnjenjima.
Piše: MILORAD DURUTOVIĆ
Od mnoštva knjiga koje nastoje objasniti istoriografskim i teorijskim sredstvima mediteranske fenomene posebno bih izdvojio knjigu Mediteranski svetionik (Mediteranski svet u srpskoj književnosti) Zorana Živkovića. Knjiga je objavljena prije nekolike godine u izdanju Matice srpske. Obimna je, oko 500 strana, ali napisana jezikom ugodnim i prohodnim te, što je važnije, uz izuzetno poznavanje mediternaske kulture; najzad, posebno dijela koji se odnosi na srpske književne i duhovne topose u kulturnom pejzažu Mediterana.
Zainteresovanost za srpsko-mediternaski krug upisana je već u prvom pasusu poglavlja O fenomenu mediterana, i to kroz riječi Milana Kašanina:
Kao drugi narodi za obetovanom zemljom, Srbi su kroz svoju istoriju čeznuli za obetovanim morem – bili i na Jadranskom, i Jegejskom, i na Jonskom moru, ali zauvek i sasvim ni na jednom. Više nego u realnom životu, more je prisutno u srpskoj poeziji i pripoveci.
Riječi Milana Kašanina funkcionišu kao moto što uspješno sažima jednu od osnovnih ideja Živkovićeve knjige. Kažem, jednu od snovnih ideja, jer autor ne teži da ponudi nekakvu partikularnu mediteransku priču koja zasijeca samo u pitanja jedne nacionalne kulture, već smjera da predstavi Mediteran kao kulturni i civilizacijski Svetionik – kao isječak iz rajske prirode. „I zaista“, nadovezujući se na Kašanina piše Živković, „kao da se istorija mnogih civilizacija, država i naroda, pa i srpskog, može opisati kao dugo i nikad završeno putovanje na obale mediteranskih mora. Kao dugo putovanje na Mediteran koje nikada ne prestaje da u čoveku budi večnu nostalgiju za Rajem. Kao san o obalama na kojima se u tom neprekidnom saglasju sunca i mora ՚nepodnošljivo՚ lako zaboravljaju neizbežna egzistencijalna ograničenja“.
Živkovićevo osvjetljavanje srpskog udjela u mediternskoj kulturi tema je od dalekosežnog značaja za srpsku kulturu. Na to se ne mogu osvrnuti prije nego se zadržim na uvodnom poglavlju koje – pored opštih tema o moru, saobraćaju, geografiji, istoriji, civilizaciji – pruža i nešto od posebnog fenomenološkog značaja, a to su poglavlja o maslini i ishrani. Ne može se preskočiti, jer upravo maslina jeste kosmičko drvo (axis mundi) mediteranskog univerzuma. Bez nje Mediteran bi ostao samo to: manje ili više zanimljiv istorijski reljef. Maslina je: „Olea prima omnium arborum est, ili ՚Maslina je prva među drvećem՚“ (Mediteranski svetionik, 27).
Zoran Živković, kao autor vrhunske erudicije, ne propušta da ispriča mit o maslini od biblijskih i antičkih do hrišćanskih vremena; najzad, da pokaže kako maslina uvezuje mnoštvo religija i mitoloških sistema na Mediteranu. Ali kada misao o maslini autor uveže sa njenim značajem u kulinarstvu i tu se, naizgled neočekivano, otvori zanimljivo polje znanja o sakralnoj auri masline, o maslini kao prefinjenoj insigniji kulture.
Kada su varvarski praoci banuli sa sjevera na jug, na Sredozemlje, morali su biti zatečeni, zaglavljeni u slici, možda i zaljubljeni u raskošnu trpezu antičkog svijeta. Veli Živković: „Hleb je oduvek bio nasušna potreba. Stare Grke, koji su znali bar za sedamdesetak vrsta hleba, pokorili su varvari, koji su se u ishrani više oslanjali na zrnevlje. […] Mediteran, taj svet među svetovima, često je predstavljan i slikama gozbi na kojima se hobotnica na žaru i školjeke u raznim prelivima smenjuju najukusnijim ribama. Sve to biva zaliveno belim i crvenim vinima, koja su neretko u potpunom saglasju s gamama horizonta koje nebo i more neprekidno spajaju“.
Mediteranska kuhinja nije uvijek trpeza gurmanskog hedonizma. Sa svojim đakonijama ona predstavlja uvezivanje mora i kopna. Vode i hljeba. Korelat antičkoj skromnosti može biti hrišćanski post, taj oskudni asortiman: ulje, vino, riba.
„I danas, posebno u Italiji, u Napulju ili Palermu, postoji živo sećanje na tradicionalni radnički ručak companatico. On je podrazumevao da se sedne uz zid, ili u hladovinu nekog drveta i uživa u jednostavnoj salati od crnog luka i paradajza, uz parče hleba dobro umočenog u maslinovo ulje. Sve to je sasvim dovoljno, a najčešće se preko toga nije ni moglo, na primer, da se sve zalije još i sa malo vina. Nekada prihvatan iz krajnje nužde, danas je companatico doživeo sasvim novu i neočekivanu popularnost, u skladu sa savremenim pokretima koji zagovaraju zdravi život, u isti mah otvoreno jurišajući na raskalašnost i izobilje u tretiranju ՚blagoutrobija՚“ (Mediteranski svetionik, 39‒40).
Hrišćansko, duhovno, maslinarstvo davalo je dobar u rod u zemljama srednjovjekovnih Srba.
Živković poglavlje posvećeno istorijatu srpskog kulturnog i književnog učešća u mediteranskom svijetu, opet, znalački otvara: „Bela golubica koja donosi grančicu kao znak da je prestao potop, ili Hristova molitva na Maslinskoj gori samo su dve od više fresaka iz XIV veka u Visokim Dečanima, gde se to sveto drvo pojavljuje u jednom od najvrednijih spomenika srpske kulture koji spada u svetsku kulturnu baštinu. Između svih svojih vrednosti, jedna ga posebno izdvaja. Naime, Dečani su i impresivna potvrda susreta srpske kulture i Mediterana. Jer, na lepotu i izuzetnost tog manastira uticalo je i to što ga je gradio i jedan od najpoznatijih majstora graditelja svoga doba, čuveni fra Vita Kotoranin. Visoke Dečane već na prvi pogled izdvajaju određeni romanički elementi u susretu s vizantijskim stilom srpskih manastira i bogomolja, ostvareni u autentičnoj graditeljskoj i umetničkoj sintezi“.
Prosperitet mediteranskih sinteza ‒ umjetničkih, duhovnih i kulturnih ‒ omogućava srpskoj književnosti da se tokom čitavog razdoblja od srednjeg vijeka do modernog doba nametne kao diskurs ko-kreacije, a ne pukog kulturnog podržavanja. Živković to potvrđuje nizom poglavlja: Srbi i Venecija, Srbi i more Svete Gore, Nemanjići gospodari mora i pomorskih gradova, Pravoslavna Dalmacija, Srpski Mediteran pod Srđem, Mediteranski obrisi renesansnog smeha Marina Držića…
U dva pregleda, Vladika na Vezuvu i Njegoš u sazvežđu Boke i italskog Mediterana, Zoran Živković nastoji razvezati mnoštvo mediteranskih impresija koje je Njegoš ostavljao u svojim korespondencijama, ili o tome posredno doznajemo iz bilješki Njegoševih saradnika. Umješnost u tom razvezivanju nameće pitanje: Kako to da dosadašnji tumači Njegoševog djela nijsu detaljnije ispitivali tematiku mora i Mediterana u Njegoševom stvaralaštvu? Možda bi takva problematika mogla biti od koristi i za uspješnije ispitivanje lirskih intencija, što su u Njegoševom djelu tako suzdržane, tako diskretno razvijene. Ne treba imati sumnje da je upravo susret sa morem, sa obalom, sa Nevjestom Jadrana, sa urbanim Mediteranom, u mladom Njegošu unio nemir specifične – lirske vrste, kakav teško da se mogao razviti prije njegovog dolaska u Herceg Novi iz okamenjenog epskog svijeta.
„Susret sa Bokom bila je prva, ali možda i najvažnija promena u životu Radivoja Tomova Petrovića, potonjeg cetinjskog vladike. Bio je to i njegov prvi susret, doduše u okrilju svog jezika i naroda, sa svetom Mediterana u čijim se raskošnim formama kulture vekovima stvarala ne samo iluzija već se često i odistinski ostvarivalo ono suštinsko biće civilizacije i kulture. […] U tom kraju Bokokotroskog zaliva ovaj dečak sa Njeguša pripremio se za sve teško i mučno, ali veličanstveno i slavno što će nastupiti u njegovom životu. Susret sa Mediteranom bila je za njega ona životna intencija za koju se kasnije ispostavilo da je bila i presudna. Jer, otkako je tada ušao u jedan kulturni krug, tako mu se tokom svog kratkog života stalno vraćao kao svom jedinom prozoru u svet“ (Mediteranski svetionik).
Ali nije samo prozor u svijet!
Njegošu je Mediteran morao biti i prozor da uđe u biblioteke i arhive; u riznice znanja kakvih je u siromašnoj domovinu bilo odveć malo. Više je znanja nalazio u učiteljima što mu ih je Sv. Petar Cetinjski dobavljao, negoli u dvorskim i manastirskim bibliotekama. Navodim tek jedan primjer kojim Njegoš potvrđuje kako se dovijao da dođe do arhivalija, bez kojih, kako sam otkriva, ne bi mogao napisati Lažnog cara:
„Čuvara od arhive, staroga markiza Solari, gotovo slobodnom i veselom gorskom poezijom i pričanjem zamađijam, te mi dobri starac počne po mojoj ćudi igrati; pet šest valjatijeh pisarčićah tri čitave neđelje po svim uglovima od arhive kopaše, i štogod se moglo nać o čudnovatome Šćepanu i o drugijem stvarima odnoseći se na Jugoslovenstvo, sve ispisaše…“
U 19. vijeku Zoran Živković nalazi „rodonačelnika srpske mediteranske proze“ – Stefana Mitrova Ljubišu.
Ovaj vatreni književnik i diplomata nametnuo se kao važna figura koja je u jednoj ruci mogla držati more, a u drugoj Lovćen; vidjeti svijet sa obje strane zida. Otuda je Ljubiša mogao pravovremeno uočiti da mediteransko more nije bivalo samo prozor u svijet za Njegoša, već je, istovremeno, i Njegoš morao biti prozor za svijet, zahvaljujući kome ni veliki svijet nije više mogao doživljavati Crnu Goru „kao ajdučku pećinu, no kao utočište slobodnih vitezova, koji su znali oružjem sa sebe smaći aziatski jaram“ – kako već kaže Ljubiša u svom nekrologu povodom smrti Njegoševe.
Za S. M. Ljubišu, kao rođenog Mediteranca, sâm Njegoš je morao biti ključ za razumijevanje gorštačkog svijeta i epsko-herosjkog sentimenta. Uostalom, u nekrologu Ljubiša još kaže kako je Njegoševa smrt:
„svakomu Srbinu povredila kosovske rane. Kasno će se svaki genii iz slavenske kolevke iznjihati koi kroz samih osamnajest godinah umje sebe popeti na toliku visinu znanja, da je bio najsjajnija dika i ponos svijuh nas Slovena“.
Odnos dva velikana Živković u knjizi podrobnije pojašnjava. Nalazeći, pritom, još jednog zaljubljenika u Mediteran, estetičara i pjesnika Pola Valerija, Živković iznalazi misao koja prikladno pojašnjava veličanstvenost naravi Njegoševe i Ljubišine; naime, autor evocira Valerijeve riječi „iz besede u Geteovu čast, da velike ljude koji su daleko iznad nas, osećamo kao bića koja su samo blisikija od nas samih sa onim što je u nama najdublje“. Teško da se mogu naći dva velikana koji su bolje od Ljubiše i Njegoša osjećali dubinu kosovskih rana.
Osvrtanje na srpsko iskustvo Mediterana danas može biti značajno ne samo zarad kulturnih razloga. U tom dijahronijskom presjeku može se pronaći i velika diplomatska vještina naših predaka, koji su težili da ostvare državničke i nacionalne uspjehe u punom kulturnom kontaktu sa svijetom oko sebe, tražeći rješenje u komunikativnoj ravni, bez zatvaranja u etnocentrične okvire; onako kako je to činio Sveti Sava, prvi naš veliki putnik po morima i svjetovima Mediterana.
„Ako bismo išta mogli nazvati suštinskim bićem Mediterana, onda je to dodir, susret, komunikacija, prostor dodira svetova, koji se na njemu odvija od postanka“, piše Živković u završnim redovima svoje knjige. Mediteranstvo, zaista, u svojim najvećim usponima protežira kulturu otvaranja, znajući da se istinska kultura nije surogat, te se može uništiti jedino iznutra kroz autoreferencijalu obuzetost. Ako je propao, najprije, antički, a, potom, vizantijski Mediteran, nije kultura koju su izgradili Grci i Vizantinci. Heleni su dobrano predosjetili rasap svog svijeta, te su kroz Vizantiju produžili ruku grleći pridošlice sa sjevera, našavši u njima (u nama) kulturni inkubator. Razumijeva to i jedan moderni grčki pjesnik Konstantin Kavafi kada u pjesmi Iščekujući varvare pjeva (priznaje): „Ti ljudi, na kraju, ipak behu neko rešenje“.
