U poslednje vreme puno se pažnje posvećuje problemima pravoslavnih pomesnih crkva jer su ti problemi upravo povezani sa društvom i politikom
Piše: Aleksandar Đokić
Nedavno, 27. maja, održan je veliki sabor Ukrajinske pravoslavne crkve (Moskovske patrijaršije) koji je posle tri meseca intenzivnog rata u Ukrajini formalizovao određene sentimente pravoslavnih vernika u Ukrajini, ali i ukrajinskog društva uopšte. Pre nego što izložimo šta je zaista sabor UPC odlučio treba istaći konkretne činjenice koje će nam pomoći da razumemo pomenutu atmosferu unutar ukrajinskog društva, a ujedno i situaciju u kojoj se UPC našla od 24. februara, početka rata.
U Ukrajini postoje dve pravoslavne verske strukture koje se nalaze u međusobnom konfliktu: Pravoslavna crkva Ukrajine, koju kao kanonsku priznaju grčke crkve na čelu sa Carigradskom patrijaršijom i Ukrajinska pravoslavna crkva, koju kao kanonsku priznaju sve ostale pomesne crkve. UPC raspolaže sa više hramova od PCU, a takođe ima više aktivnih vernika (ljudi koji redovno posećuju hramove i učestvuju u liturgiji). Međutim, PCU uživa veću popularnost u ukrajinskom društvu među ljudima koji se deklarišu kao pravoslavci (bez obzira da li su aktivni vernici ili ne). Tako je po poslednjem istraživanju Kijevskog međunarodnog instituta sociologije, objavljenog juna 2021. godine, 58% ispitanika koji su se deklarisali kao pravoslavci izabralo PCU kao svoju crkvu, dok je isti izbor sa UPC načinilo 25,4%, ostatak građana Ukrajine koji se smatraju pravoslavcima izrazio se da ne oseća privrženost nijednoj crkvenoj organizaciji. Ovde još jednom treba napraviti distinkciju među aktivnim vernicima i ljudima koji baštine pravoslavni identitet, ali nisu zainteresovani za verski život. U celini, u Ukrajini se 72,7% građana izjasnilo da ispovedaju pravoslavnu veru, 8,8% da su grkokatolici (unijati), 6,8% da su ateisti, 2,3% da su protestanti, 2,3% da pripadaju drugim hrišćanskim konfesijama i 0,9% da su rimokatolici.
Razlog za veću popularnost PCU od UPC u društvu je njena jasna nacionalistička usmerenost, dok se UPC ne pozicionira kao crkva Ukrajinaca, već pravoslavnih vernika u Ukrajini, bogoslužbeni jezik PCU je ukrajinski, dok je kod UPC to crkvenoslovenski u ruskoj redakciji. Još jedan razlog manje popularnosti UPC su njene kanonske veze sa Ruskom pravoslavnom crkvom, čija je ona formalno deo, iako je u upravljanju svim crkvenim poslovima, i u sferi finansiranja, UPC apsolutno samostalna. Jednostavnije rečeno, PCU otvoreno propagira ukrajinstvo, dok UPC ispoveda pravoslavlje bez nacionalne obojenosti. U UPC su tako sasvim dobrodošli i nacionalni Ukrajinci i nacionalni Rusi i bilo koji drugi pravoslavci, dok PCU sebe nedvosmisleno vidi kao instrument propagiranja ukrajinskog nacionalnog identiteta.
UPC se našla u velikoj opasnosti od početka rata u Ukrajini zbog njenih veza sa Ruskom pravoslavnom crkvom. Počevši od 24. februara odnos građana Ukrajine prema Rusiji se naglo pogoršao. Po istraživanju javnog mnjenja istog najprestižnijeg ukrajinskog sociološkog instituta, odnos prema Rusiji među građanima Ukrajine je u februaru 2021. godine bio podeljen – 42% Ukrajinaca je imalo negativan odnos prema Rusiji, 41% pozitivan. Od kraja 2021. godine odnos prema Rusiji se postepeno pogoršava, tada Rusija istupa sa ultimatumom Sjedinjenim Američkim Državama u kome zahteva da one povuku NATO na granice od 1997. godine, a ujedno počinje da gomila vojsku duž ukrajinske granice (50% Ukrajinaca je protiv Rusije, 37% je i dalje podržava). U maju 2022, tri meseca od početka rata, 92% građana Ukrajine se negativno odnosi prema Rusiji, dok se pozitivno prema njoj odnosi svega 2%. Može se pretpostaviti, iako od 2021. godine po tom pitanju nema novih istraživanja, da je i UPC izgubila popularnost od 24. februara. Pritom treba istaći da to nije samo zbog njenih formalnih veza sa RPC, već i zbog podrške vojnim dejstvima Rusije u Ukrajini koje u javnost iznosi patrijarh RPC Kiril.
Treba takođe spomenuti da po ukrajinskom zakonodavstvu crkvene organizacije nisu pravna lica, već su to parohije ponaosob. Ukoliko većina parohijana jedne parohije izrazi želju da preregistruje svoju parohiju u odnosu na crkvenu organizaciju kojoj pripada, zakon je u tom poduhvatu na strani građana, a ne verskih organizacija. Upravo je na taj način, u određenom broju slučajeva kroz primenu ili pretnju nasiljem, u drugom kroz ubeđivanje, manji broj hramova prenet sa UPC na PCU. Najveći broj hramova, to jest parohija, naročito u urbanoj, gradskoj sredini ipak nije menjao svoj status i ostao je deo UPC. Parohije su prelazile u sastav PCU obično u ruralnim sredinama zapadne Ukrajine, gde je ukrajinski nacionalizam znatno radikalniji. Dakle, UPC se našla u jednoj vrlo opasnoj situaciji, gde može izgubiti i vernike i hramove, pa čak i deo klira, ukoliko javno ne izrazi svoje nezadovoljstvo u odnosu na stav patrijarha RPC Kirila, koji je u više navrata podržao vojna dejstva u Ukrajini. Razume se da bi UPC bila u problemima sve i da je ruski patrijarh ostao po strani ili osudio rat, ali je pod trenutnim uslovima sam opstanak UPC doveden u pitanje.
U skladu sa novonastalom situacijom, UPC je sazvala gorepomenuti sabor na kome je, između ostalog, izrazila nesaglasnost sa stavovima patrijarha RPC Kirila, još jednom odlučno osudila započinjanje rata u Ukrajini i pozvala na obustavu ratnih dejstava i početak pregovora, ali i podvukla svoju nezavisnost i najavila promene ustava UPC u tom pravcu (pominje se i čin mirovarenija što je prerogativ isključivo autokefalnih pravoslavnih crkava). Iz RPC su mogli da se čuju oprečni glasovi, Aleksandar Šćipkov, čovek bez crkvenog čina koji ima dužnost u jednoj od komisija RPC, optužio je UPC da je stala na put raskola po „direktivi Stejt departmenta Sjedinjenih Američkih Država“, dok su patrijarh Kiril i mitropolit Ilarion, koji je zadužen za spoljne odnose RPC, istupili sa uzdržanim izjavama u kojima izražavaju nadu da se crkveno jedinstvo među UPC i RPC neće narušiti, dodali su i da razumeju tešku poziciju u kojoj se nalazi UPC. Na nedeljnoj liturgiji, 29. maja, mitropolit UPC Onufrije spomenuo je patrijarha Kirila u molitvama, ali ne kao svog arhijereja, već kao jednog od poglavara pomesnih crkava. Rukovodstvo PCU je sa svoje strane istaklo da ne veruje u iskrenost namera UPC da se odvoji od RPC, jer sabor UPC nije prekinuo odnose sa RPC, niti obnovio odnose sa Carigradskom patrijaršijom (na šta posebno treba obratiti pažnju). Može se zaključiti da je UPC donela jednu iznuđenu odluku da se predstavi kao nezavisna od RPC usled nesnosnih okolnosti, izazvanih početkom ratnih dejstava usmerenih protiv Ukrajine, stavova patrijarha Kirila koji ta dejstva podržavaju, naglim i apsolutnim padom popularnosti Rusije i svega što je sa njom povezano u Ukrajini, kao i neminovnim porastom ukrajinskog nacionalizma.
