Piše: Muharem Bazdulj,književnik i novinar
Kladionica na temu: „Srbin i Nobelova nagrada“ u dogledno vreme nema previše smisla. Jedini koji može da je dobije ekspert je u oblasti onog jed(i)nog „naknadnog Nobela“ – odnosno ekonomije. Mislim, naravno, na Branka Milanovića. I da je Jugoslavija opstala, međutim, jedini JU potencijalni Nobelovac u poslednjoj deceniji dvadesetog veka bio je – ekonomista. Mislim, naravno, na Branka Horvata.
Horvat je živeo od 1928. do 2003, a nisam primetio da iko ima nameru da obeleži 20 godina od njegove smrti, odnosno 95 godina od rođenja. Isto, naravno, važi i u kontekstu 35. godišnjice prvog izdanja Horvatove knjige „Kosovsko pitanje“ (Globus, Zagreb, 1988.).
Horvat je kao šesnaestogodišnjak napustio gimnaziju i pridružio se partizanima, posle rata je odbranio dva doktorata, jedan u Zagrebu, a drugi u Mančesteru, a postdoktorski se usavršavao na Harvardu i MIT-u, osim što je savetovao jugoslovenske premijere, bio je savetnik za ekonomska pitanja i predsednicima vlada Turske i Perua. Bio je gostujući predavač, između ostalom, i na Jejlu, Kembridžu te univerzitetima u Parizu, Vašingtonu, kao i na visokoškolskim ustanovama u Južnoj Americi i Africi.
Na samom početku knjige, u predgovoru koji je napisao poslednjeg dana 1987. godine Horvat beleži: „Ideju za pisanje ove knjige sugerirao mi je kolega Predrag Matvejević. Ja sam kosovsku problematiku počeo studirati prije godinu dana jer sam osjećao potrebu da se, kao jugoslovenski intelektualac, obavijestim o tome što se tamo dešava. Pretpostavljam da je slično bio motiviran Dimitrije Tucović kad je 1913. pisao svoju Srbiju i Arbaniju. Prethodno o Kosovu nisam znao gotovo ništa, a ono što je o Kosovu bilo objavljeno, s mog stanovišta bilo je krajnje nezadovoljavajuće. I kad sam već potrošio nekoliko mjeseci intenzivnog rada, Matvejevićeg prijedlog učinio mi se razumnim: mogao sam drugima ušteđeti isti trud i poboljšati opću informiranost o Kosovu. Osim toga, knjiga omogućava poticanje trajnijeg općejugoslovenskog razgovora o ovoj egzistencijalnoj temi“.
Horvat nema nikakve negativne predrasude o Albancima kao narodu; naprotiv. On, primera radi, piše ovako: „Sredinom XIX stoljeća u Istanbulu je živjelo 60.000 Albanaca, i to je bio najveći ‘albanski’ grad. Albanci su dali Turskoj četrdesetak vezira, velikog pjesnika Mehmeda Akifa, porijeklom iz okoline Peći, autora turske nacionalne himne Istikal Marsi (Marš nezavisnosti) i oficira koji je otpočeo oružani dio mladoturske revolucije (Nijazi Resnja). Radi potpunosti dodajem da su Albanci dali i jednog papu (Klement XI, 1700-1721) i osnovali kraljevsku dinastiju u Egiptu koja je vladala tom zemljom u XIX i XX stoljeću, sve do kralja Faruka koga je zbacila Naserova revolucija. I dok se tako albanski talenat rasipao po bijelom svijetu, zemlja je tavorila u feudalnoj zaostalosti, ekonomskoj stagnaciji i nemirima.“
Istovremeno, o Ustavu SFRJ iz 1974, on nema nikakvih iluzija i jasno naglašava: „U tom sveopćem regionalnom zatvaranju i pokrajinske su oligarhije nastojale da osiguraju svoje teritorijalne monopole. U tome su se sukobile sa republičkom oligarhijom, kao što su se republičke državnosti sukobile sa federacijom. Ovaj je potonji sukob riješen pretvaranjem avnojevske federacije u konfederaciju, manje u Ustavu od 1974, a više u praksi koje je slijedila. Odluke ne donose poslanici Savezne skupštine, nego izvršni organi republika na bazi konsenzusa. Pokrajinske oligarhije željele su isti tretman što je značilo pretvaranje u republike. Za srpski politički vrh to je bilo neprihvatljivo, kao što je za pokrajinske vrhove bio neprihvatljiv status pokrajine. Kao što to u politici obično biva, nađen je kompromis: pokrajine su po imenu ostale pokrajine, u republici Srbiji, a po efektivnom odlučivanju (suđelovanje u konsenzusu) postale su republike, i taj hibrid je nazvan konstitutivnim elementom federacije. I kao što to također obično biva u politici, kompromisi rješavaju probleme na kratak rok, uz cijenu da stvore mnogo veće probleme dugoročno“.
Meritum je ipak neupitan. Horvat insistira na činjenici da je nacionalno pitanje u Jugoslavije rešeno na neuporedivo višoj civilizacijskoj razini nego i u jednoj drugoj balkanskoj zemlji. U Grčkoj Makedonci nemaju nikakva prava, isto važi i za Makedonce i Turke u Bugarskoj, u Rumuniji su Mađari izloženi permanentnoj diskriminaciji, u Turskoj su ugroženi Jermeni i Kurdi, u Albaniji pripadnici južnoslovenskih naroda ne smeju da se okupljalju u grupe veće od petero, dok je za to vreme, baš u trenutku dok Horvat piše svoje knjigu, jedan Albanac (Sinan Hasani) „predsjednik jugoslovenske federacije, upravo zato što je Albanac.“ U takvoj situaciji, svaki pokušaj kosovskih Albanaca da dobiju međunarodnu podršku za akt secesije bio je nerealan. Sa raspadom Jugoslavije, međutim, dolazi do sasvim novog stanja. To je scenario za koji je Horvat mislio da je nemoguć. Džaba vam i nobelovska pamet u situaciji kad velike sile odluče da isteraju svoje.
Izvor: kosovo-online
