Piše: Milorad Durutović
Radosav Ljumović je višestruko značjna ličnost. Međutim, sve do danas nedostaje neka ozbiljna monografija koja bi mogla da pokaže cjelinu književnog, novinarskog, političkog i vojničkog značaja Radosava Ljumovića. U tom pravcu neke pretpostavke su postavljene. Prije pet godina Narodna biblioteka „Radosav Ljumović“ je objavila knjigu pod nazivom „Radosav Ljumović – monografija“. Taj pionirski pokušaj donosi Ljumovićevu poeziju, sve što se, valjda, moglo pronaći; jedan korupus tekstova o Ljumoviću, kao i do sada najobimniju Bio-bibliografiju koju je sačinila Nada Drašković. Ostalo je još da se pronađu Ljumovićevi članici objavljivani u beogradskoj „Pravdi“ i listu „Ošišani jež“. Ovdje, najprije, donosimo biografiju Radosava Ljumovića, koristeći spomenuto izdanje:
Radosav Ljumović je rođen u selu Crnci, u Piperima, kod Podgorice 24. 8. 1902. godine. Otac Ibro i majka Tomna bili su zemljoradnici. Osnovu školu je učio u Piperskoj ćeliji, a gimnaziju u Podgorici i Peći, gdje je maturirao 1923. godine. Pravni fakultet studirao je u Beogradu, apsolvirao je 1927. godine. Vojni rok je odslužio u đačkoj četi i dobio čin rezervnog potporučnika (1924). U Novom Sadu je, 1925. godine, završio radiotelegrafski kurs i kao poštanski službenik zaposlio se u beogradskoj Pošti br. 2.
Svoj buntovnički duh pokazao je još kao srednjoškolac. U Prvom svjetskom ratu, kao petnaestogodišnjak, prekinuo je telefonske žice, nakon čega je uhapšen i osuđen. Robovao je u Spuškoj tvrđavi „Adska vrata“, ali ga je maloljetnost spasila teže kazne. Zbog učešća u đačkom štrajku istjeran je iz podgoričke gimnazije. Kada je stigao u Beograd odmah se uključio u revolucionarni pokret.
Član KPJ postao je 1925. godine. Zbog komunističkih aktivnosti osuđen je 1929. godine od Suda za zaštitu države na godinu dana robije. Kaznu je izdržao u zatvoru u Sremskoj Mitrovici 1929‒1930. g. Osam mjeseci 1932. godine proveo je Kaznenom zavodu i u Jusovači u Podgorici, odakle je pušten uoči suđenja zbog nedostatka dokaza. […]
U Španiju je otišao septembra 1937. godine i borio se u bataljonu „Đuro Đaković“. Poginuo je na Aragonskom frontu kod Morelje, 4. aprila 1938. godine. [U nekim izvorima stoji drugačije, da je poginuo 23. marta 1938. godine]. […]
Za života je objavio jednu zbirku pjesama „Sutonski odblesci: pesme“ (Štamparija „Ujedinjenje“, Podgorica: 1925), koja je odmah privukla pažnju književne kritike. U beogradskom časopisu „Val“, (1‒2/1926) Milan Nešković je, povodom izlaska iz štampe ove zbirke pjesama napisao:
U tišini, bez ikakve reklame, skromno, pojavio se pre kratkog vremena Radosav Ljumović sa svojom prvom zbirkom pesama „Sutonski odblesci“. Danas, u doba kada se mnogo piše, a malo čita, kada skoro svakog dana imamo po koju novu zbirku sa vrlo zvučnim naslovima i nezvučnim stihovima – moramo se naročito zadržati na ovoj skromnoj zbirci… Ljumović nesumnjivo ima pesničkog dara. Ali on je još mlad, neizrađen… I ako to budemo imali na umu, a ne onih nekoliko pesama koje nisu trebale da uđu u zbirku, onda ćemo videti da „Sutonski odblesci“, imaju stvarne pesničke vrednosti, da je to zbirka, koja ima nekoliko odličnih pesama, i da Ljumović, pored svih svojih mana, zaslužuje naročitu pažnju…
Objavljivao je u „Vencu“ (Beograd), „Đačkoj družini“ (Kruševac), „Književnom severu“ (Subotica), almanahu „Srž“ (Podgorica), „Zapisima“ (Cetinje). Pojedine članke, uglavnom satirične prirode, objavljivane u „Ošišanom ježu“ potpisivao je pseudonimima Jež Karadžić i Jež Vrčević. Bavio se i književnom kritikom. Njegovi polemički članci objavljivani su u „Zeti“ i „Slobodnoj misli“. Govorio je francuski, prevodio sa ruskog i bugarskog jezika.
Prvi kritičarski zapis o poeziji Radosava Ljumovića, o zbirci „Sutonski odblesci“ Milana Neškovića, napisan je suviše oprezno. Ponešto se, ipak, može razabrati kao podsticajno i dobro zapaženo. Recimo, uvid da je Ljumović prvom zbirkom ostao na granici između tradicionaliste i moderniste, te da se kao očigledni njegovi pjesnički uzori mogu prepoznati Milan Rakić i Jovan Dučić, te uopšte srpska moderna; mada bih sâm rekao da je evidentan uzor Ljumoviću bio Vladislav Petković Dis.
Tokom šezdesetih godinama prošlog vijeka, obnovljeno je interesovanje za Radosava Ljumovića, čemu doprinose Niko S. Martinović, Milorad Stojović, Jevrem Brković. No, opet, njihovi napisi su bivali imresionistički, istoriografski i biografski, suviše utilitarni, te se, izuzev apostrofiranja Ljumovićeve najslavnije pjesme „Đavole crni, brate moje…“, nije posvećivala ozbiljnija pažnja interpretaciji Ljumovićeve poezije.
Sličan trend se održao i tokom sedamdesetih godina, da bi, bar koliko je meni poznato, prve književne analize Ljumovićevog djela ponudio, početkom osamdesetih godina, Žarko Đurović. Docnije, sudeći i po uvidu u bibliografiju radova o Radosavu Ljumoviću, do danas se, osim kratkih i prigodnih članaka, nije napisao nijedan u naučnom smislu ozbiljan rad o Radosavu Ljumoviću. Zapravo, kao najcjelovitiji rad o pjesniku stoji tekst „Pjesnik bunta i ljubavi“ koji je napisao Miroslav Đurović, kao predgovor za izbor iz Ljumovićeve poezije „Daleka zvijezda“ iz 1981. godine. Miroslav Đurović precizno uočava da su „tri osnovne žice Ljumovićeve poezije: socijalni bunt, ljubav i smrt“. Od ova tri smjera, dosadašnji komenatori Ljumovićeve poezije su najviše pažnje posvetili socijalnoj podlozi i time načinili i korist i štetu samom pjesniku. Pošteno je reći da je do naših dana Ljumović više preživio zbog svoje revolucionarne djelatnosti, jer su se i njegovi poštovaoci više starali da ga na takav način valorizuju. S druge strane, traganje za poetičkim uporištima Ljumovićeve poezije kakvi mogu da se uklope u utilitarnu, vanknjiževnu poetiku socijalističkog realizma, nekako su u drugi plan ostavljali ono što je u pjesničkom smislu daleko važnije, uspješnije. Ljumović, naime, u nekim svojim pjesmama inklinira modernizmu, avangardi, čak i modernom gnosticizmu. Po mom uvjerenju, u takvim stihovima Ljumović je najbolji pjesnik. Pogledajmo samo početak pjesme „Mapa života“:
Zvezde nada mnom igraju
Kao bahatkinje gole
U divljoj orgiji strasti
I drhte kao obnažene žene
O, kako me mame!
I tako dalje; to jest ostatak pjesme otkriva pjesnika što je znao da dostigne visoke artističke note. On ovdje najviše podsjeća na neke najbolje nadrealističke uzlete Rista Ratkovića. Takođe, ako i govorimo o socijalnom buntu Radosava Ljumovića, onda bi bilo smislenije takve aspekte stavljati u korelaciju sa Bertoltom Brehtom. Oba su pjesnika bili daleko više ili iznad ideoloških potreba, ali nijesi zazirali od ideološkog angažmana u najkonkretnijem mogućem smislu. Kada, dakle, uočimo takav sloj Ljumovićeve poezije, onda se kvalifikujemo da ustvrdimo da je uz socijalni bunt, ljubav i smrt, zapravo, „bog“ osnovna tema Ljumovićeve poetike. Odmah naglašavam, ako takvu tematiku tretiramo u ideološkom ključu, kako su to, uglavnom, činili neki od spominjanih tumača Ljumovićeve poezije, te od svega primimo pjesmu „Crni đavole, brate moj…“, kao nekakav ideološki, komunistički manifest, onda poetiku Radosava Ljumovića svodimo na vulgarnost. Otkrivamo sopstveno neznanje, nesposobnost da uočimo elemente moderne osjećajnosti, ali i brehtovsku borbu za bolji i pravedniji svijet.
Ljumović je već u ovoj prvoj i jedinoj za života objavljenoj zbirci trasirao put za svoju „jeretičku priču“, što eksplicitno kazuju pjesme „Kužan sam“, „Traženje boga“, „Ukleto stoleće“. Već se tada Ljumović etablira ili nadovezuje na bodlerovsku tradiciju „ukletih pjesnika“. Otuda valjda i primjese Disove poezije kod njega, a ponešto i od francuskog dendizma. Ispada da ima simboličkog značja što se u jednoj beogradskoj ulici koja nosi ime po Radosavu Ljumović nalazi osnovna škola koja nosi ime po Vladislavu Petkoviću Disu.
Milorad Durutović govorio na temu „Orfejstvo u savremenom svijetu – autopoetički komentari“
Najzad, bilo bi potrebno čitati Ljumovićeve članke u beogradskoj „Pravdi“ te vidjeti koliko se oštro borio za bolje uslove života na ovoj zemlji. On sa strašću piše o nesavjesnim izgradnjama u naselju Karaburma, te o nezavidnom tretmanu bolesne djece u bolnicama. U „Pravdi“ dobija sopstvenu, stalnu rubriku pod nazivom „Pravda vas intervjuiše svakog dana“, te doslovno tumara beogradskim ulicama, kao neki „lutajući reporter“, kako bi evidentirao i javnosti predočavao najraznovrsnije probleme običnih ljudi.
On je bio borac za pravdu bez ostatka, spreman da robija, spreman čak da „pljune na boga“, tj. na sve svetinje svijeta što je ubrzano hitao u pakao Drugog svjetskog rata. Taj ga je poriv i bunt odveo u Šapaniju, da se bori i pogine u krvavom građanskom ratu na strani onoga što je smatrao pravednijim. U Španiji upoznaje i druži se s Ernestom Hemingvejem. Sve njih može da legitimiše jedno zapažanje Albera Kamija: „U Španiji je moja generacija naučila da se može biti u pravu, a biti poražen, da sila može poraziti dušu i da hrabrost ne biva uvek nagrađena“.
