Piše: Vojislav Durmanović
Jesu li do danas lik i delo Derviša Sušića uspeli da umaknu usudu genija koji je u procesu preslojavanja i parcelisanja srpskohrvatske književne tradicije nevoljno zapao u kulturni okvir odveć skorojevićki, vakumiran i provincijalan da bi trpeo bilo kakvo policentrično i višedimenzionalno samosagledavanje? Rođen na leto 1925. u vlaseničkoj imamskoj porodici, govorio je da pričanju majke-domaćice lepšem od proze koju piše, satkanom ne od bajkovite pripovesti, već uzbudljivih činjeničkih reka legendarnog naboja iskonski duguje svoju darovitost. Sa nepunih sedamnaest godina odmetnuo se u partizane. Do smrti 1. septembra 1990. godine, u jesen svih ideala prema kojima je muževno upravljao svoj i svet rođen iz svog pera, upravo mu je, kao i vlastitim likovima, roditeljski autoritet ljubavi ostao kao brana tvrdokornog revolucionara od zastranjenja i razočarenja.
Ne samo što je Sušić, uz Hasana Kikića, od provincije severoistoka Bosne i donjeg Podrinja stvorio književni mit koji uveliko nadrasta uske okvire zavičajne proze. On je prvi bosanskomuslimanski književnik koji je celokupno istorijsko iskustvo svog naroda, kao skrojeno po Kunderinoj definiciji malih i nedovršenih nacija, večito ugroženih i u stalnoj strepnji od osipanja, sabio u trilogijsku sintezu. To što je (premda najnenagrađivaniji) pisac iz garniture u ždanovljevskim pipcima kulturnjaka Branka i Hamdije koristio etnonim Bošnjak ruši narativ kako je to nacionalno ime u SFRJ bilo proskribovano ili pak u vihoru rata preko noći izmišljeno. Selo Kudelj iz mašte Derviša Sušića – to je Ćosićevo mitsko Prerovo.
Najpre za književno stvaralaštvo BiH, pa i tadašnji muslimanski korpus unutar razuđene jugoslovenske literature 1966. bila je jedna od prelomnih godina: tada Meša Selimović objavljuje roman Derviš i smrt, Mak Dizdar poetsku zbirku Kamen spavač, a Derviš Sušić najprepoznatljiviju svoju knjigu pripovetki naslovljenu Pobune. Pored demitologizacije epskih veličina iz narodnog predanja u maniru Andrićevog postupka s Đerzelezom, on stvara galeriju buntovnih jurišnika na nebo, autsajdera koji su u feudalnom mraku bezuspešno palili fitilje kao daleka prethodnica istorijskoj neminovnosti društvenog preobražaja, kao što je slučaj sa šejhom Hasanom Kaimijom, koji je predvodio ustanak sarajevske sirotinje protiv trgovaca žitom ili Hamzom Bali Orlovićem, derviškim jeretikom u obračunu s čijim anarhističkim učenjem je postradao Mehmed-paša Sokolović. U drugoj knjizi Uhode na sličan način skicira lik Husein-kapetana Gradaščevića kao vizionara čijem su dalekovidom naumu sitne velikaške sujete splele gajtan.
Marksistički humanista po svetonazorima, mikrokosmos svojih junaka sazdao je po načelu da se u bitku za rascvat ljudskih sloboda može utrčati i sa Sorbone i od goveda. Sasvim nalik na Krležin esej O malograđanskoj ljubavi spram hrvatstva kaleidoskopski precizno demistifikovao je pravu klasnu istoriju jednog naroda od lukavo utkanih luka i vode i dima. Kroz tu vizuru, istorijsku optužbu za nesnalaženje, civilizacijsku stagnaciju i nepoverenje u vlastite snage adresirao je begovskim i ulemanskim lumpenelitama ukletog mentaliteta dodvoravanja i podređivanja isključivo gospodstvu onog protektora s kojim je najlakše nagoditi se, a koje su poput gline mesile neprosvećene muslimanske mase efemernog identiteta. Tako će i Agan Babunić, novotar sav predan privatnom prosvetiteljskom eksperimentu smenjivanja feudalizma iz romana Nevakat rezignirano prozboriti:
Ah, begovi! Njihov ponos je samo tvrdoglavost pirimitive koja od svijesti o svojoj odgovornosti bježi u bezumlja sebičnosti. Aaj, kako će nas Evropa mljeti i kuhati! Potomstvu će na uši krv prskati od napora da se što prije prilagodi neumitnoj sili. A sve je moglo brže i bezbolnije proći da nije strašne sebičnosti.
Romanom o čaršijskim deobama unutar deoba u Drugom svetskom ratu Tale (u popularnu kulturu utkanim kroz mini seriju TV Sarajeva iz 1979.) suprotstavio je istoimenog junaka, ćudljivog i pravičnog partizana koji ne mari za priznanja, već revoluciju kao šansu za potpunu samorealizaciju čoveka svom saborcu, begovskom sinu Pilaviji koji ulogu u novoj vlasti atavistički doživljava kao produžetak upravljačkog zanata svoje porodice. Faktografske bilješke za bilješke uz roman o Talu oživljene i objedinjene sceničnim elementima (poput reisa Spahe koji pod džubetom dobročinstva dovi za kraljicu Mariju i Eugena Kvaternika ili Ademage Mešića dok nutka nacističkog oficira hurmašicom) u polemičkom spisu Parergon, u praskozorje antipartizanskog revizionizma sumirao je pobijanjem esencijalističkih iluzija o ovakvim i onakvim narodima:
Merhamet se ne može uskratiti nijednom narodu. Nijedna nacija nema monopol na ovu vrlinu. Merhamet je u srcu onoga ko se rečju, delom ili oružjem bori za slobodu onih koje je lični ili kolektivni egoizam učinio ili želi da učini neslobodnim. Samo majke, nesebične kreatorke, lekari poštovani u narodu i revolucionari ne podležu pitanjima o merhametu. Svi mi ostali – na vagu pravde!
Prikazivanju prošlosti Bosne pristupao je andrićevski realistično, zdravom sredinom između ekstremnih predstava kanibalske zemlje mržnje (poput kasnije Vojislava Lubarde u Vaskrsenju) s jedne i beskonfliktne utopije gde zvono nikad nije zasmetalo mujezinu s druge strane. Ono u čemu nije nasledovao Andriću su naturalistički izlivi sladostrašća i humorna žaoka kojom svojevrsno depatetizuje pripovedni diskurs. Da nije bilo iscrpnog esejističkog osvrta Tarika Haverića povodom četrdeset pet godina Parergona bh. javnosti bi ispod radara prošla etiketa bošnjačkog Ruždija (ergo bogohulnika) koju u svojim glasilima Sušiću prišivaju neomladomuslimanski klerikalni kružoci – kivni, valjda, što je pre vremena preko ideoloških im preteča raskrinkao i genezu njihovog uspona. Političko prokletstvo nevakta koje Sušić opisuje – to je prokletstvo establišmenta koji nikada u istoriji nije propustio priliku da propusti priliku. To je prokletstvo ogorčenih antireformskih buna koje je Porta gušila u krvi, prokletstvo najžešćih inadžija Austrougarskoj koji su na kraju ostali njeni očajnički pobornici s nadom za prisajedinjenje postrijanonskoj Mađarskoj, prokletstvo negdašnjih Pavelićevih lakeja koji su u panici pred partizanima stupali u kombinacije s Dražom Mihailovićem, prokletstvo suicidnog strmoglava u najsmrtonosniji građanski rat za rezultat lošiji od garantovanog u miru, pa i prokletstvo obaranja aprilskog paketa ustavnih promena da bi se potom pred svakim stranim činovnikom klečalo za upola manje od toga. To je, o koncu, ona turobna sudbina o kojoj je sud izrekao i Milorad Ekmečić kada je napisao da je tu moralna i istorijska odgovornost muslimanskih intelektualaca u Sarajevu: što su postali konjovoci, slepi, bezglavi u jednom prostoru koji više nije ni provincija u pozadini, niti je u interesu muslimanskog naroda.
