Knjiga Gojka Perovića „O hrišćanskom i građanskom identitetu“, (Institut za srpsku kulturu, Nikšić 2023., 174 str.)
Knjiga oca Gojka Perovića „O hrišćanskom i građanskom identitetu. Razmatranja o aktuelnim pitanjima duhovne situacije našeg vremena“ predstavlja respektabilan i inspirativan izvor za tumačenje gorućih problema koji dramatično opterećuju crnogorsko društvo i javnost poslednjih godina i decenija. Ona nam donosi 24 teksta, sačinjenih od izbora Perovićevih kolumni i tekstova iz „Vijesti“, pisanih u periodu 2013-2019. godine, i nekoliko intervjua datih regionalnim medijima i portalima (IN4S i Al Džazira). Svojim nadahnutim i britkim stilom, kao i širokom erudicijom u kojoj se jasno vide i tragovi filosofskog obrazovanja, Perović autoritativno izlaže i ubedljivo brani pravu istinu o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Crnoj Gori i nacionalnom identitetu Crnogoraca, istinu koja je teško oštećena, iskrivljena i izokrenuta naglavačke u propagandi i retorici dojučerašnjeg crnogorskog režima i njemu naklonjenih (montenegrinskih) medija i „intelektualaca“. Perović se u svojoj polemici sa ovim centrima političke i medijske moći usredređuje na četiri glavne teme: 1) pitanje odnosa države i Crkve, uključujući crkveno vlasništvo, 2) istorijski kontinuitet i status Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori i svetosavlja, 3) karakter nacionalnog identiteta kod Crnogoraca, i 4) ulogu i značaj Rusije u istoriji Crne Gore.
Razmatrajući prvu temu, Perović se izričito zalaže za načelo sekularnosti u odnosima države i Crkve, odnosno za građansku, sekularnu i multikonfesionalnu Crnu Goru kao demokratsko društvo zasnovano na vladavini prava i poštovanju ugovorenih principa. U tom segmentu Perović se sasvim slaže sa deklarativnom ideologijom višedecenijske državne vlasti u Crnoj Gori koja je zvanično zagovarala identične principe. Crkva i država treba da sarađuju, ali da se jedna drugoj ne mešaju u rad i organizaciju, jer preplitanje države i Crkve na duže staze ne donosi dobro ni jednoj ni drugoj. Posle 2000 godina crkvene istorije ljudi su, prema Peroviću, shvatili da je tako najbolje. Međutim, sasvim opravdano pita Perović, šta će onda deklarativno levičarskoj i sekularnoj vlasti u Crnoj Gori državna, nacionalna, „autokefalna“ Crkva, koja još treba da nastane grubom i nasilnom uzurpacijom hramova Srpske pravoslavne crkve?! U ovome se upadljivo uočava drastična kontradikcija između zvanične ideologije i prakse bivše crnogorske vlasti. Pozivajući se na gledište Karla Barta o državi kao nadkonfesionalnoj instituciji, prof. dr Dragan Jakovljević u izvrsnom predgovoru Perovićevoj knjizi, ukazuje da je tim projektom vlast Crne Gore faktički iskoračila iz svetovne države i narušila njenu sekularnost, budući da dolazi do državnog intervencionizma unutar sfere konfesionalnog života. Perović podseća da je prilikom osnivanja Cetinja, i u njemu Cetinjskog manastira, civilizovani i dalekovidi zetski gospodar Ivan Crnojević još krajem 15. veka razlikovao državnu i crkvenu imovinu, odrekao se vlasništva nad crkvenom imovinom i prokleo onoga kome bi palo na pamet da ospori crkveno vlasništvo na crkvenom posedu. Istu tradiciju nastavio je i knjaz Nikola. Zato se predlog „Zakona o slobodi veroispovesti“ Vlade Crne Gore može okarakterisati jedino kao težak civilizacijski pad u odnosu na prethodne vekove. U hiljadugodišnjem trajanju crnogorske državnosti, sve do Mila Đukanovića, nikome nije padalo na pamet da imovinu Crkve pripiše državi.
Međutim, načelo sekularnosti važi za današnju Crnu Goru, dok je u prošlosti bilo drugačije. Perović podseća da je istorija Crne Gore nezamisliva bez preplitanja države i Crkve, i da u tom pogledu ona predstavlja istorijski unikum. Suprostavljajući se primitivnim i ostrašćenim napadima vlasti na sveštenike SPC koji se „bave politikom“ i „političare u mantiji“, Perović vladajućoj klici oštro poručuje – da nije bilo „političara u mantiji“ od 15. do 19. veka, ne bi bilo ni crnogorske države! Naime, sve ono što sa ponosom predstavljamo kao crnogorsku državu od 1700. do 1916-1918. nastalo je i opstalo zahvaljujući „političarima u mantiji“ (kao ovdašnjim vladarima), Rusiji (kao presudnom međunarodnom faktoru), i Srbima izvanjcima (kao kulturnim radnicima). Ali kako to da shvati i prihvati „nekada srpska Sparta, a danas članica NATO pakta“ (kako kaže odličan aforizam), u kojoj se oficijelna propaganda može izraziti rečima jednog njenog „intelektualca“: „Crna Gora neće biti stabilna država dok čizma NATO vojnika ne stane kod Prijepolja“! A kada je već država i njena politika počela da se bavi Crkvom, siledžijski ugrožavajući neprikosnovenu crkvenu autonomiju i vlasništvo, morala je i Crkva, u čistoj samoodbrani, da se ponovo bavi državom i politikom. Stoga se cetinjski mitropolit kao „političar u mantiji“ bavio samo onim što je očigledno istorijski usud njegovih prethodnika od davnina, i što se ne može prekinuti sve dok država konačno ne prekine da zadire u crkvenu sferu. S tim u vezi Perović ističe izuzetan značaj i zasluge blaženopočivšeg mitropolita Amfilohija.
Kada je reč o istorijatu i karakteru Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, Perović navodi da se u agendu vlasti i provladinih medija, koja inače slavi deset vekova crnogorske državnosti, nikako ne uklapa osmovekovno trajanje svetosavske Crkve. Pojašnjavajući pojam autokefalnosti, on primećuje da je insistiranje protivnika SPC na njenom originalnom „tomosu“ nalik apsurdnom traženju krštenice iz njeguškog sela Erakovići da bismo „dokazali“ da je Njegoš ikada postojao! Niko nikada, osim povređene sujete jednog tadašnjeg teologa, nije osporavao srpsku crkvenu autokefalnost dobijenu u Nikeji. Presudilo je saborno mišljenje svih crkvenih poglavara – Sveti Sava je obilazio sve stare patrijaršije Pravoslavlja (Aleksandrija, Antiohija i Jerusalim), i od njih dobio blagoslov za svoje delo. Stoga, nema ništa kanonski upitno ili sumnjivo u dobijanju autokefalnosti Žičke arhiepiskopije početkom 13. veka. Perović dalje podseća da je prve episkope zetske, humljanske i budimljanske, prve dakle sveštenike iz našeg naroda na prostorima današnje Crne Gore, postavio Žički arhiepiskop Sveti Sava Nemanjić. Crkveni i svetovni poglavari u Crnoj Gori 18. i 19. veka Crkvu na Cetinju doživljavali su kao „svetosavsku stolicu“ i jedini sačuvani deo „Pećke patrijaršije“. Crkva u Crnoj Gori (kao vekovni sastavni deo Pećke arhiepiskopije i patrijaršije), i njeni postojeći episkopi nisu se odricali sopstvenog svetosavskog nasleđa i titule „egzarha pećkog trona“ (koju je nosio npr. Mitrofan Ban). Pećka patrijaršija, odnosno srpski patrijarh ili Pećki arhiepiskop ili neko u njihovo ime, rukopolagala je zetske i crnogorske vladike, i hirotonisala sve nama poznate cetinjske mitropolite. Zato su baš istorija i život Cetinjske mitropolije najbolji dokaz autokefalnosti Pećke patrijaršije. Jer nisu naši crnogorski kandidati za vladike išli u Carigrad ni u Ohrid na hirotoniju – nego u Pećku crkvu, za koju Sveti Petar Cetinjski kaže da je „mati svih srpskijeh crkvah, u koju su patrijari naši stojali, i koju su cari naši ogradili“. Perović zaključuje da je Srpska patrijaršija, a pre toga Žička arhiepiskopije, adresa koja već više od 800 godina blagosilja Crnu Goru. Nikada u istoriji, sve do raspopa Miraša Dedeića, nije bilo crnogorskih sveštenika koji su radili protiv kanona i jedinstva Pećke patrijaršije, ma kakvi da su bili njihovi lični politički stavovi. Sve ove nesumnjive istorijske činjenice pobijaju navode i napade onih koji izmišljaju neku drugačiju i suprotnu crkvenu i nacionalnu istoriju Crne Gore u periodu njene samostalnosti, pre 1918. Crkva se u Kraljevini Crnoj Gori osećala naprosto pećkom, svetosavskom, kosovsko-zavetnom.
A 1918. niko se od sveštenstva i vernika u Crnoj Gori nije pobunio protiv crkvenog ujedinjenja. Pravoslavna crkva sa prostora bivše Kraljevine Crne Gore sa svim svojim sveštenstvom ušla je u sastav SPC. Čak je i crnogorska vlada u egzilu, koja nije bila saglasna sa formom političkog ujedinjenja, crkvenom ujedinjenju prigovorila samo to – što se novo crkveno sedište seli iz Peći u Beograd. Ni slova protiv pristupanja Cetinjske mitropolije i susednih eparhija obnovljenoj Patrijaršiji! Perović stoga, nasuprot montenegrinskim neprijateljima SPC, naglašava da nije ukinuta stara Crkva, niti je uspostavljena nova – već je nastavila da postoji Jedna i Ista Crkva. Imajući sve ovo u vidu, on se pita možemo li se osloboditi imena i spomena Svetog Save, a da posle toga budemo i nalik onima koji su nas rodili i koji su Crnu Goru stvorili? Perović podseća da je na Cetinju prva proslava Svetog Save kao školske slave zabeležena 1856. u vreme vladavine knjaza Danila Petrovića. Takođe, zabeleženo je da je knjaz Nikola u govoru u u Cetinjskom manastiru 1895. rekao: „ova zadužbina Ivana Crnojevića… bila je u stanju… da sačuva do naših dana jedinu episkopsku stolicu od onih, što je Sveti Sava podigao u srpskoj državi“. Knjaz je 1896. cetinjskoj osnovnoj školi knjaz darovao veliku ikonu Svetog Save. Školske proslave Svetog Save na Cetinju nastavljene su bez prekida i pod austrougarskom okupacijom, a posle 90 godina nasilno su obustavljene po završetku Drugog svetskog rata. Sveti Sava je ličnost utkana u bezbrojna narodna predanja. Njega slave kao krsnu slavu ili prislužbu brojna crnogorska bratstva. Njemu je posvećeno desetine pravoslavnih crkava, a njegovim likom ukrašeno stotine ikonostasa i freskopisa u crnogorskim manastirima i crkvama. Ali, „Montenegro“ ne sledi pismo na kom su nastali Oktoih i Gorski vijenac, u crnogorskim školama se više ne uči srpski jezik i ne slavi Sveti Sava kao školska slava, ne slavi se više ni Vidovdan, kao što je to radio knjaz Nikola, i kreće se u suprotnom smeru od njegovog „Onam’ onamo“.
Kod treće teme Perović ukazuje na današnju dvojnost nacionalnog identiteta u Crnogoraca, i da on ne može biti tema nekog državnog normiranja, akta ili ukaza. Međutim, ako se okrenemo istoriji, stvari su ponovo jasne. U „Zemljopisu Kraljevine Crne Gore za učenike trećeg razreda osnovnijeh škola“, štampanom na Cetinju u državnoj štampariji, stoji: „Svi ljudi, koji žive u našoj domovini, jesu Srbi, većinom pravoslavne vjere, a ima ih malo rimokatoličke i muhamedanske“. Otuda Nikolina vojska, koja se bori za srpsku slobodu, i koja se kitila Obilića medaljom (vojska kralja na čijem smo kovčegu 1989. našli trobojku; kralja koji se potpisivao ćirilicom, i u čijim se osnovnim i srednjim školama učio srpski jezik – kao maternji) – ta i takva srpska vojska nije i ne može biti okupatorska, kako je uporno optužuju i blate montenegrinski pseudoistoričari i poluintelektualci. Takođe, ako je Ivo Andrić ovde u Crnoj Gori našao Kosovo – kao duhovnu tačku oslonca Njegoševog stvaralaštva, onda je naš civilizacijski zadatak da to i takvo Njegoševo Kosovo čuvamo kao sopstveno blago. Perović stoga poručuje: „Razdvajanje Crkve i države pozdravljam, ali razdvajanje Crnogoraca na dve suprotstavljene samosvesti – nikako!“. Neko hoće da od ONE Crne Gore na silu kreira OVAJ „Montenegro“ – koji će utoliko biti „svoj“ i „dostojanstven“ ukoliko blage veze neće imati sa onim što je nekada (ikada) pre bio. Ali, to je nemoguć poduhvat. Ipak, sve ovo ukazivanje na srpsko nacionalno poreklo i identitet Crnogoraca, ističe Perović, ne sprečava da naš zadatak bude da identitetske podele ne produbljujemo, i da ih zalečimo međusobnim uvažavanjem, putem obezbeđivanja ambijenta u kom uvažavanje različitog mišljenja nije icident, nego preduslov ljudskog života.
Na kraju, nakon obračunavanja sa montenegrinskom srbofobijom, Perović polemički pristupa rusofobiji koja se takođe emitovala u državnom i medijskom prostoru poraženog crnogorskog režima, a naročito je pojačana sa početkom rata u Ukrajini. Perović podseća da su posle Svetog Petra Cetinjskog, crnogorske mitropolite rukopolagali i blagosiljali ruski arhijereji, a crnogorske knjaževe i kraljeve oružano i novčano beskrajno pomagali ruski carevi. Takođe, koji međunarodni faktor je bio idejni tvorac utapanja Crne Gore u jugoslovensku državu po cenu nestanka vladarskog trona Petrovića, pita se Perović. Carska Rusija – koja tada više ne postoji, ili zapadne političke i vojne sile? Zato je još jedna napadna protivrečnost crnogorske vlasti u tome što već godinama lamentira nad 1918. i prethodnom crnogorskom državnošću, a ide u vojni savez sa onima koji su projektovali i potpisali nedvosmisleno ukinuće crnogorske države pre 100 godina, dok politički „beži“ od onih koji su tu državu stvarali, podržavali i pomagali, ne godinama, nego vekovima. I dok nas je Zapad ignorisao, glasno poručuje Perović, Rusija nas je držala u životu! S tim u vezi je i Perovićev stav da većina pomesnih autokefalnih crkava nije pristala uz odluku carigradskog patrijarha da „Pravoslavnoj crkvi Ukrajine“ dodeli autokefalnost.
Možemo samo zaključiti da nam knjiga oca Gojka Perovića pruža brojne utemeljene i dragocene podatke i uvide u crkvenu i nacionalnu istoriju Crne Gore koji su od izuzetne pomoći u razumevanju savremenih sporova i sukoba u crnogorskom društvu i javnosti. Opremljeni ovim saznanjima i argumentima, daleko lakše možemo da se borimo protiv agresivnih montenegrinskih laži i falsifikata kojima se nastoje poništiti nesumnjivo srpsko poreklo i identitet Crnogoraca, i koji za krajnji ishod imaju samo dalje produbljivanje mržnje i razdora među građanima Crne Gore.
