Sve do sredine XX vijeka, a zapravo do početka njegove sedme decenije, uzornim književnim jezikom smatran je jezik književnosti. Tako će A. Belić pedesetih godina XX vijeka napisati: „Naš književni jezik – narodni je jezik upotrebljen u književnosti“ (Belić 1952:6). Belić smatra da se stilska sloboda književnicima jedino može dopustiti u okrilju književnog jezika. Svako odstupanje u jeziku književnosti od normi književnog jezika, po Beliću, ne samo da je gramatička nego je i stilistička pogreška.
Jezik književnosti za Belića, dakle, mora biti književni jezik, pri čemu je jezik književnosti njegov najuzorniji i najznačajniji dio. Zato i ne može da čudi činjenica da je, kada je u pitanju jezik srpskih proznih pisaca, do prvoga svetskoga rata i između dva rata bilo relativno malo pisaca koji su znatnije odstupali od usvojenoga modela književnoga jezika.
Od 1847. godine, koja je označila pobjedu Vukove borbe o uvođenju narodnog jezika u književnost, pa do tridesetih godina XX vijeka, ili najtačnije do godine 1929. i pojave romana Seobe Miloša Crnjanskog, djela srpskih proznih pisaca potvrđuju mišljenje da su srpski književni jezik i jezik srpske prozne književnosti zapravo sinonimni. Srpska prozna književnost jedna je, istina svaki put isticana kao najznačajnija, od sfera upotrebe srpskog književnog jezika. To potvrđuje i jezik srpskih proznih pisaca, romansijera i pripovjedača, prije Prvoga svjetskog rata i između dva rata.
„Novosti u izrazu“, koje podrazumijevaju diferencijaciju književnog jezika i jezika književnosti, odnosno napuštanje književnog jezika kao jezika književnosti među prvima donosi Miloš Crnjanski, i to ne sa Dnevnikom o Čarnojeviću kao svojim prvim romanom (iz 1921. godine), nego sa Seobama kao svojim drugim romanom (iz 1929. godine). Romanom Seobe Miloša Crnjanskog zapravo se eksplicitno inauguriše jezik književnosti u nekim osobinama bitno različit od književnog jezika. Naime, jezik književnosti s poetskom kao osnovnom funkcijom nastaje razgradnjom i nadgradnjom književnog jezika s komunikativnom kao osnovnom funkcijom. U čemu se to u jezika književnosti Miloša Crnjanskog ogleda razgradnja i nadogradnja književnog (standardnog) jeziku?
Pa krenimo najprije sa nadgradnjom, sa osobinama poetskog jezika Crnjanskovih Seoba koje svoju potpunu ekvivalentnost ne nalaze u srpskom komunikativnom književnom jeziku. Poetski jezik Seoba i srpski književni jezik najpodudarniji su na leksičkom planu. Kad se poredi autorski jezik u Seobama sa književnim jezikom – razlike su gotovo minimalne, i tiču se u prvom redu nekoliko ruskoslavenizama vezanih po pravilu za različita oficijelna (zvanična) imenovanja, kao što su gospoža, čestnejši, polk, polkovnik, potpolkovnik, predvoditelj, Serbia i sl. Uostalom, baš povodom jezika Seoba, Crnjanski je naglašavao: „ja sam naučio da preterujem u rusizmu i slovenstvu, zbog sentimentalnosti i moje ličnosti“ (Popović 2009:163).
Ako se na leksičkom planu poetski jezik Seoba i ne razlikuje od književnog (standardnog) jezika, jer se književni jezik aktuelizuje u poetskom jeziku Seoba, to se ne može tvrditi i za morfološki plan. Razlike između jezika Seoba i književnog jezika na morfološkom planu su mnogo značajnije, posebno s obzirom na uobičajenost i frekventnost upotrebe određenih morfoloških formi. Riječ je o nekolika glagolska oblika vrlo karakteristična za jezik Seoba, a nekarakteristična ili ne tako karakteristična za srpski književni jezik. Riječ je o potencijalu II, imperfektu, pluskvamperfektu i glagolskom prilogu prošlom.
U naučnoj literaturi već je konstatovano da „status potencijala II u gramatičkom sistemu srpskohrvatskog jezika nije do sada u potpunosti rešen ni u deskriptivnoj literaturi (dijahronoj i sinhronoj) ni u normativniom priručnicima“ (Radovanović 1990:200), jer jedni gramatičari potencijalu II eksplicitno dopuštaju, a drugi oduzimaju status standardnojezičkog ili normativnog sredstva u sistemu glagolskih oblika. U Seobama Crnjanskog potencijal II vrlo je običan, iako ne toliko čest, kao gramatikalizovani oblik irealnog potencijala za prošlost:
Zaplaka, zaplaka tako jako da joj se skoro učini da plače sa uživanjem. Da joj j došao muž, ona bi mu bila rekla zašto je to učinila. Rekla bi mu bila da je to učinila zato što je onako osramoti pred svetom, pri rastanku, ne oprostiv se u redu od nje. Rekla bi mu bila da je to učinila i zato što je uvek ostavlja samu i što odlazi i što se svaki čas seli kao Ciganin. I zato što je htela da se spase iz tih večitih bara, ostrva, blatišta. (54); Ni rođena majka, da ga je uzela na krilo, ne bi ga bila prepoznala. (28); Da joj se ovo desilo druge, ili treće godine, ona bi bila umrla od stida i srama. (46); Da nisu padale bombe, Isakovičevi vojnici zaboravili bi bili gde su, misleći da vežbaju pod Varadinom. (113); „Ne bih vas bila poznala„, govorila je najposle, dočekavši ih sjajno, Princeza Mati Karla Evgenija Virtemberškog, Vuku Isakoviču…[..] – „toliko ste se promenili i toliko ste ostareli.“ (92) itd.
Statusu potencijala II, s obzirom na međuodnos poetskog jezika Crnjanskog i srpskog književnog jezika, srodan je, ako ne i podudaran – status imperfekta. Opštepoznato je da je imperfekt vrlo rijedak u srpskom književnom jeziku, da ga u narodnim govorima gotovo i nema, tako da „pojedini lingvisti zameraju čak piscima gramatika što među oblike književnog jezika uvršćavaju ovaj oblik, koji više ne živi u jeziku“ (Stevanović 1979: 657). Za razliku od takvog statusa u srpskom književnom jeziku, imperfekt je u Crnjanskovim Seobama vrlo običan i veoma frekventan glagolski oblik. Za potvrdu od desetina navodimo samo nekoliko primera:
Pevahu vičući, a koračahu, umorni i izgladneli. (15); Kroz suton koji se počeo da spušta, Isakovič ih je nekako izveo na poljanu, ispod nekih plotova iza kojih se nazirahu turski nadgrobni spomenici (15); Kopahu rupe da legnu (16); Ćutahu, posle toplog zvuka zvona i osluškivahu. (19); Deca mu poboljevahu (22); Čekahu, tako, pred crnom zgradom (28); U ruci sa maramom od mletačkih čipaka, seđaše skoro nepomično kod svog prozora. (62); Vuk Isakovič beše otišao, a za njim nestajahu i slike njenog prošlog života (65) itd.
Status imperfekta na određen načini predodređuje i funkcionalni i upotrebni status pluskvamperfekta u poetskom jeziku Crnjanskog. Za pluskvamperfekt gramatičari konstatuju da je „preteritalno vreme koje se relativno retko upotrebljava“, tako da se čak može reći da je „u iščezavanju“, što je posebno karakteristično za pluskvamperfekt tvoren s imperfektom glagola biti (Stevanović 1979:664, 666). Kod Crnjanskog je, međutim, pluskvamperfekt vrlo, vrlo čest u upotrebi, i to kako sa (a) perfekatskom, tako i sa (b) imperfekatskom formom glagola biti. Za potvrdu navodimo samo po nekolika primera iz Seoba za obje morfološke forme pluskavamperfekta
(a) Ponoć je bila odavno prošla. (33); Braća su se bila dogovorila da prevare ženu pri oproštaju. (11); Zapamtio je bio samo neku krezubu babu koja se tresla od plača (23); Samo onaj veliki kamen na bregu, nad kojim je bio podigao krov, gde mu je otac ležao sahranjen, stajao je nepomičan i vidan. (23); Mlatarajući vezanim rukama i stiskajući ih na oči, koje su bile obnevidele, nije više trčao, već je padao (27); Ta soba je bila uvukla u sebe neki naročit miris. (31); U tu kuću bratovljevu sklonio je bio Vuk Isakovič ženu i dve svoje devojčice (36) itd.
(b) Komesar ih beše video, još kod prvih vinograda (15); Nije više bio pijan, ali beše zaspao od lenjosti (20); …koji beše poslom otišao u Mletke. (23); Tada mu već i nozdrve behu prepukle. (27); On je pustio da se zamore prepirkom što ju beše zametnuo još sinoć (31); Putovao je crkvenim poslovima u koje ga brat beše umešao (39); Tek kad se i druga ćerčica beše rodila i kad se na detetu otvoriše neki čirevi, on se javi bratu (39); Pred rastankom sa mužem, beše sva podnadula od neprekidnih ljubavnih noći, neprespavanih i nemirnih. (39) itd.
Gotovo podjednako obična i česta upotreba i perfekatskog i imparfekatskog pluskvamperfekta u Seobama Miloša Crnjanskog pokazuje da je ovaj glagolski oblik jedna od bitnih karakteristika poetskog jezika Crnjanskog, s tim da dva njegova morfološka oblika omogućavaju kako kontekstualnu značenjsku diferencijaciju tako i stilemantičnost iskaza zasnovanu na kriterijumu stilskog izbora između dviju različitih morfoloških formi s istim osnovnim značenjem.
Upotrebi i statusu pluskvamperfekta u poetskom jeziku Crnjanskog slična je upotreba i status glagolskog priloga prošlog. I on je, poput imperfekta i pluskvamperfekta, „u književnom jeziku … dosta redak. Pošto je naučen u školi, upotrebiće se u pisanom tekstu kad je iz stilskih razloga zgodnije da se misao izrazi sažetije. U našim dijalektima on se gotovo uopšte ne javlja“ (Ivić 1990:19). Ali je zato u jeziku Seoba Miloša Crnjanskog vrlo običan i vrlo, vrlo čest, i to u oba svoja tvorbena oblika, i u obliku s nastavkom (a) –vši, i u obliku s nastavkom (b) –v, što potvrđujemo samo sa nekolika primjera:
(a) Tako, razbudivši sve, nikome ne dadoše da spava. (19); Osim toga, našao ih je dosta, koji su umeli da prođu i da u hodu pozdravljaju, ne zastavši. (25); Sagnuvši se iz sedla, tako da skoro prevali konja, vide da je nesrećnik bivši crkvenjak iz njegovog sela i da plače. (26-27); Obliven krvlju, još jednom pade, opustivši vezane ruke među noge vojnika. (27); Ne spomenuvši ništa o proizvodstvu za potpolkovnika, on je, od sinoć, ponavljao sve iste reči o Carici, o Dvoru, o Beču (30); Setivši se njega, čestnjejši Isakovič se reši, po uzoru bratovljevom, da napije sebe. (33); Ušavši tu, prvo je pregledala oba izlaza (42) itd.
(b) Iskočiv iz kola, Komesar se obazre da vidi hoće li biti kiše (25); Zaboraviv za trenutak i gde je i kud ide … Vuk Isakovič se beše smirio, zajedno sa ljudima svoga Slavonsko-podunavskog polka. (80); Pomisliv na tu dragocenu stvar, ona mu se javi jasno u sećanju (85); Videv da je sam na brežuljku, sa konjima, on poče šaputati svome (105); Došav u logor, obukao je odelo prostoga vojnika (110); Dogovoriv se, pred zoru, sa Isakovičem o prepadu, on se udalji da nađe čamce. (111); Videv se opet kao u dva lica, on je prolazio u mislima sav svoj život (114) itd.
Na leksičko-morfološkom planu jezik Seoba od srpskog književnog jezika tako diferencira upotreba malog broja ali većinom frekventnih (često ponavljanih) ruskoslavenizama (čestnejši, polk, polkovnik, gospoža, predvoditelj, proizvodstvo, gromopucatelno, Serbia) i upotreba četiriju glagolskih oblika – potencijala II, imperfekta, pluskvamperfekta i glagolskog priloga prošlog – što su rijetki, pokatkad čak raritetni, u komunikativnom književnom jeziku, a vrlo obični i po pravilu veoma česti u poetskom jeziku Seoba. Već te leksičko-morofološke osobine pokazuju da se poetski jezik Seoba odlikuje nadgradnjom komunikativnog: ono što je nekarakteristična, periferna leksičko-gramatička osobina komunikativnog jezika postaje vrlo karakteristična, čak suštinska, osobina poetskog jezika Seoba.
Sve navedene morfosintaksičke osobine jeziku Seoba daju status jezika književnosti nepodudarnog sa književnim jezikom. Te osobine pokazuju da se književni jezik i jezik književnosti, reprezentovan Seobama, međusobno prepliću, sijeku, i da predstavljaju dva bliska, ali ne i dva potpuno podudarna idoma, jer se jezik književnosti u mnogim osobinama udaljava od književnog jezika. Sva dosadašnja analiza pokazala je da se jezik književnosti prije svega STILSKI, ali ne i NORMATIVNO udaljava od jezika književnosti, jer se udaljavanja temelje na nadgradnji, ali ne i na razgradnji normativnog književnog jezika.
Međutim, tek kad se jezik književnosti počne i normativno suprotstavljati književnom jeziku – on postaje poseban tip jezika, budući da negira obje suštinske karakteristike književnog jezika: i njegovu normativnost i njegovu polifunkcionalnost. Normativnost, zato što svoju normu temelji na negiranju i razgradnji norme književnog jezika, a polifunkcionalnost, zato što se ostvaruje u estetskoj kao jedinoj funkciji.
A u jeziku Seoba Miloša Crnjanskog razgradnji ne podliježe cijela norma srpskog književnog jezika, nego samo jedan njen dio: interpunkcijska norma. Seobe iznevjeravaju jedan bitan segment srpskog književnog jezika – njegovu logičku interpunkciju.
Iznevjeravanje pravila logičke interpunkcije s normativnog stanovišta je jednako svakom drugom ogrešenju o normu srpskog književnog jezika. I upravo to iznevjeravanje pravila logičke interpunkcije najbitnija je osobina što odvaja jezik Seoba Crnjanskog kao jezik književnosti nasuprotan normiranom književnom jeziku. O kakvoj se „čudnovatoj upotrebi zapete“ (Petković 1996:175) u jeziku Seoba radi, najbolje pokazuju sljedeće nekolike zapetama preplavljene rečenice:
Urlajući od bola, a vezanih ruku, krvav, trčao je teško, vijući se, savijajući se i ljuljajući se, tako da je iz daleka, iz kola, otkuda ga je Komesar, sa svojim kirasirima, posmatrao, izgledao kao neki veliki cvet, sad beo, sad rujan, što se povija na vetru. (27); Venčao ih je, usput, u Brodu, žureći poslom, u kući jednog svoga prijatelja, Grka. Slao ih je posle, o svom trošku, po Dunavu, tamo-amo, kao i svoje dželepe. (37); Na vetru, koji povija kišu, po rekama, lađa Aranđela Isakoviča, puna konja, što beše na putu, preko, k Turcima, bi zahvaćena vodom i prevrnuta. (47) itd.
Da je u pitanju svjesna, svrsishodna, odnosno stilogena upotreba zapate, potvrđuje i Crnjanskovo priznanje: „kod mene je sve hotimično čak i moja gramatika“ (Lompar 2018:422). A povodom vlastite upotrebe zapeta Crnjanski će reći: „Smeju se uvek mojim zapetama[1]. Zapete su želja za logikom. One su želja da se čitaocu nametne volja pisca. Može biti da to nije bogzna kako lepo, ali je neumitno“ (Lompar 2018:422). „Sreća je“, veli N. Petković, „što Crnjanski nije dozvolio da zapeta bude brisana svuda gde to nalažu pravila logičke interpunkcije. Sreća, naime, zato što ostavljena odstupanja od normirane upotrebe zapete daju dovoljan broj impulsa za usmeravanje čitaočeve pažnje na ritmički uređen (ritmički osetan) razmeštaj sintaksičkih pauza. U stihu je, razume se, ovaj razmeštaj gušći, stroži i osetniji je“ (Petković 1996:174). A Crnjanski je „isti tip rečenice položio u osnovicu i svoga stiha i svoje proze. Ili još tačnije: on je ritmički raščlanjenu rečenicu iz stiha preneo u prozu. Seobe su njome ispripovedane od početka do kraja. Sve što je u romanu opisano, opisano je dakle takvom rečenicom“ (Petković 1996: 157). Zato nije ni čudo što je ta „čudnovata upotreba zapete“ karakteristika i Crnjanskove poeme Stražilovo i Crnjanskova romana Seobe. A kakvu stilogenu ulogu ima upotreba zapete u poemi Stražilovo više nego ubjedljivo je pokazao pjesnik Đuro Damjanović (Damjanović 2005:27–56). Iz te opširne analize citiraćemo samo dio analize prve strofe, a zapravo prva dva stiha prezasićena zapetama:
Lutam, još, vitak, sa srebrnim lukom,
rascvetane trešnje, iz zaseda, mamim,
ali, iza gora, zavičaj već slutim,
gde ću smeh, pod jablanovima samim,
da sahranim.
„U prvom stihu“ – veli Đ. Damjanović – „naročito je osamostaljen pojam još. I stavljen je među zareze ne samo u ovom stihu nego i u svim drugim stihovima u kojima se pojavljuje. Zašto? Zasad, to je pojam koji ima mnogo značenja u pesmi, odnosno koji je vezan za mnoge u pesmi pojmove od značaja. Zato ga odvaja, osamostaljuje, ističe, rečeničkim akcentom emfatizuje, i daje toj, u morfološkom smislu, bledoj vrsti reči, daje toj rečci osobitno značenje, koja u svojoj istoriji, nikad dosad, nije ništa drugo značila osim neodređene odredbe za količinu. A kako se to ona, mali vrag, ovde prerušila u veliki pojam i postala značajnija od glasovitosti lelujavih prideva i njihovih metafora?
Crnjanski je reč još stavio između odredbene glagolsko-atributske sintagme: lutam (i) vitak, pa pojam o kojem je reč dobija, sada, više značenja, tj. da pesnik još luta i još vitak, a ne da još luta vitak ili da još vitak luta. Na ovaj, interpunkcijski način Crnjanski se oslobodio dvoupotrebe reči još, a morao bi je dvoupotrebiti da nije upotrebio zarez. Tako pojam još ulazi u reč lutam i u reč vitak (još lutam, još vitak), i semantizuje se još u dva značenja: u predikativno i pridevsko, predikativno: lutam, pridevsko: vitak.
Pojam još ulazi i u drugi deo prvog stiha: sa srebrnim lukom. To znači da pesnik ne luta sa srebrnim lukom, nego da još luta sa srebrnim lukom. Tačnije, to znači da je pesnik i pre lutao vitak i pre vitak lutao, odnosno da je i pre lutao vitak i pre vitak lutao sa srebrnim lukom. Još ulazi u sintagmaturu celog drugog stiha, u: rascvetane trešnje, iz zaseda, mamim, tj.: još rascvetane trešnje, još iz zaseda, još mamim, što znači da je i pre pesnik rascvetane trešnje mamio iz zaseda. Treći, četvrti i peti stih prve strofe ne zavisi više od pojma još“ (Damjanović 2005:27–28).
Srodna se, ako ne baš i takva, uloga zapete može detaljnom analizom otkriti i u gotovo svim rečenicama autorskog, hibridnog i slobodnog neupravnog govora u Seobama. Takva upotreba zapete ne podliježe pravilima logičke, nego pravilima stilističke interpunkcije. A stilističku interpunkciju karakteriše drukčiji princip logičnosti interpunkcije od onog što je u podlozi logičke interpunkcije komunikativnog jezika. Jer, „ako je norma oblik logički uređene rečenice, onda raskidanje sa normom u upotrebi zapeta, znači izražavanje neke logike koja je drukčija od logike norme. To je izraz logične ne-logičke norme: izražavanje nekog doživljaja, ili stvarnosti, koji su izvan ili iznad logike, pa otud proširuju raspone norme, jer obogaćuju istančanost i jezika i sveta“ (Lompar 2018:422). I ne samo istančanost, nego i dosemantizaciju, semantičko bogaćenje jezika. Naime, „gde se god oseća dodatno, pri tom i svrsishodno, (pre)uređenje govornog niza, tu se čitaocu osim običnog pruža i dopunski smisao. Dobijanje dva ovakva smisla – od kojih drugi proističe iz dopunskog (pre)uređenja – jedan je od početnih uslova da se tekst doživi kao književni“ (Petković 1996: 156). Drukčije rečeno, ovakva upotreba zapeta tekstu Seoba odriče status standardnojezički ispravnog, a njegovom jeziku status komunikativnog književnog jezika, istovremeno mu pribavljajući status književnog teksta pisanog poetskim ili jezikom književnosti.
Kod Crnjanskog se stilistička interpunkcija ne suprotstavlja logičkoj samo pri upotrebi zapete, nego i pri upotrebi tačke. I to u rečenicama sljedećeg tipa:
Govorila mu je o noći, koje se boji, o mraku, u kom je hvataju strah i priviđenja. O mladosti, koja je prošla. O životu koji je za nju tako težak. I, suznim očima, o mužu, koji je više, izgleda, ne voli i koji je, možda, nikad nije ni voleo. (44); Ona, od stida, ode do prozora i ne smede da slugama pogleda u uči, ali ne izide. Ni onda, kad ga položiše u njenu postelju. (50); Dan i noć proticala je tu široka, ustajala reka. I, u njoj, njena sen. (42); Najposle, kad iziđoše, vide kako se oko njega vrti i saginje najmlađa Ananijeva kći. Jedno kukato i grudato devojče. (187); Hteo je tiho da je pozove, da je namami, u postelju. Da se svuče. Da se ne zamara, sedeći tako ćutke, obučena. Hteo je da joj predloži da on legne na tle, a ona na postelju, tako obučena, da se ne boji. Ili da on ugasi žižak, dok se ona svlači, pa da legne kraj nje, tek kad ona bude zaspala. Da se ne boji. (52-53): Rusija mu se činjaše kao neko nadzemaljsko carstvo. Čuo je da su neki koji su tamo iz belog sveta došli, postali bogati i moćni. Da su odmah dobili po jedan čin više. Da se tamo živi i ratuje gospodski. Da su crkve divne i slatko pravoslavlje. (184) itd.
U navedenim primjerima tačkom su iz strukture proste rečenice izdvojeni, osamostaljeni pojedini, ovdje podvlačenjem istaknuti, rečenični članovi (atributi, objekti, apozicije, priloške odredbe) ili je pak iz strukture složene rečenice izdvojena i osamostaljena jedna ili više nezavisnih ili zavisnih klauza. Takav postupak interjunkturnog osamostaljenja članova proste ili složene rečenice naziva se parcelacija. Parcelacija je, dakle, „intonaciono i poziciono osamostaljenje nekog rečeničnog konstituenta: sintakseme, sintagme ili klauze“ (Kovačević 2015:342–343). Ona nije karakteristična osobina samo Seoba, nego i još više npr. Romana o Londonu (v. Radovanović 1990: 117–163), tako da se može smatrati jednom od stilskih dominanti proznog jezika M. Crnjanskog.
Upotrebu tačke u parcelisanim strukturama gramatičari smatraju normativnim ogrešenjem. Tako M. Stevanović kaže da „stavljanje tačke ispred naknadno dodatih odredaba i dopuna koje pisci, posebno pesnici, sebi dopuštaju – može se objasniti jedino umetničkim slobodama manevrisanja znacima interpunkcije, koje književnici sebi dopuštaju, ali se to ipak ne može smatrati normom“ (Stevanović 1979: 110). Parcelacija, dakle, nije odlika normativnog književnog jezika, nego je karakteristika jezika književnosti. Ona predstavlja razgradnju principa normativne interpunkcije, i postaje osobinom stilističke interpunkcije. Danas se smatra da se parcelacijom po pravilu postižu umjetničke, stilogene vrijednosti, dok je u vremenu pojave Crnjanskovih Seoba književnoumjetnička vrijednost parcelacije dovođena u pitanje. Tako je i B. Popović, kao jedan od najvećih srpskih stilističara, odricao estetsko-umjetničku vrijednost stilskom postupku parcelacije, smatrajući da „one rečenice bez gramatičkog priroka, ili s prirokom u prethodnoj rečenici, koje su u novije doba česte kod pretenciozno rđavih pisaca nemačkih, i u poslednje vreme i srpskih, i čak francuskih – i [..] nisu ništa drugo do nepristojno ačenje. [..] Primer: „Mi ćemo ga se uvek sećati kao velikog čoveka. Vrlo velikog. Koji gleda sa visina. Koji hodi samo vrhovima. Najvišim.“ (Popović 2001:59).
I da zaključimo. Jezik Seoba Miloša Crnjanskog označava raskrsnicu razdvajanja srpskog književnog jezika i jezika srpske (prozne) književnosti. Jezik književnosti podrazumijeva nadgradnju i razgradnju književnog jezika. Nadgradnja se tiče drukčijeg statusa nekih morfoloških i sintaksičkih kategorija u jeziku književnosti u odnosu na književni jezik, dok se razgradnja tiče iznevjeravanja normativnih pravila književnog jezika, odnosno izgradnje stilističke norme jezika književnosti razgradnjom gramatičke norma književnog jezika. To, međutim ne znači da je od Crnjanskovih Seoba kod svih srpskih proznih pisaca književni jezik biva smijenjen jezikom književnosti. I dalje, naime, postoje dva bitno različita jezička puta srpske proze. Jedan put reprezentuje jezik Iva Andrića, drugi put jezik Miloša Crnjanskog. „Andrić predstavlja normu, Crnjanski njenu subverziju“ (Lompar 2018:425). Anrićev jezik, po opšteprihvaćenom mišljenju predstavlja vrhunac srpskog Vukov(sk)og jezika i stila, vrhunac književnog jezika kao jezika književnosti. S druge pak strane, jezik Crnjanskog predstavlja vrhunac jezika književnosti nepodudarnog književnom jeziku. Zato nije ni čudno da je Andrićeva „kulturna magistralnost“ postala „alibi za svaku epigonsku osrednjost“, a da je Crnjanskova jezička „originalnost“ dovela do toga da on „nikada nije mogao biti alibi za epigonsku netalentovanost“, odnosno „da nijedan ne-talenat nije mogao zasijati na književnoj svetlosti Crnjanskog“ (Lompar 2018:422). Iz toga logički slijedi da su se na u daljem razvoju jezika književnosti morali iznalaziti drukčiji načine njegove tvorbe na osnovu nadgradnje i razgradnje književnog jezika, kakvi su npr. nadređenost dijalekata, žargona, supstandarda i drugih nestandardnih idioma u odnosu na književni ili standardni jezik u srpskoj prozi kod nemalog broja pisaca druge polovine XX vijeka (v. o tome šire u Jović 1985: 79–124).
Miloš Kovačević, rukovodilac Odjeljenja za srpski jezik
Andrićevog instituta u Andrićgradu
Izvor: iskra.co
