Upadljivo incidentna situacija kakvoj svedočimo poslednjih nedelja nije samo rezultat loših poteza dve prethodne eksperimentalne vlade („ekspertske“ i „manjinske“) već su koreni cetinjskog problema mnogo dublji i zahtevaju širu i detaljniju raspravu od one koja se može sažeti u desetak pasusa ovog teksta.
Ove godine navršavaju se tri decenije od obnove cetinjske Bogoslovije ali i velikog mitinga crnogorskih „autokefalista“ protiv Srpske pravoslavne crkve na Cetinju (1992). Kamenice koje su tih dana zasule prvi slavski kolač i lučindansku sveću Bogoslovije bile su najava dugog i mučnog perioda za SPC, njeno sveštenstvo ali i verni narod na području crnogorske prestonice.
Upadljivo incidentna situacija kakvoj svedočimo poslednjih nedelja nije samo rezultat loših poteza dve prethodne eksperimentalne vlade („ekspertske“ i „manjinske“) već su koreni cetinjskog problema mnogo dublji i zahtevaju širu i detaljniju raspravu od one koja se može sažeti u desetak pasusa ovog teksta.
Važno je da se za početak napravi opšti hronološki osvrt na izazove sa kojima se biće Srpske pravoslavne crkve suočava punih trideset godina, da se istraži odnos države i crkve a potom i da se odgovori na pitanje: da li je nedavno potpisani „Temeljni ugovor“ zaista dobra osnova koja može garantovati sigurnost i neometano uživanje svih prava svojim građanima i institucijama ?
Država i crkva
Proteklih trideset godina država Crna Gora najčešće nije bila saveznik jedinoj kanonskoj pravoslavnoj crkvi u zemlji, u borbi da zaštiti svoja imovinska prava ali i prava svojih vernika na slobodno okupljanje, ispoljavanje vere, kretanje i dr. Možda bi bilo preterano tvrditi da je devedesetih godina, državna politika bila usmerena protiv crkve no u kriznim situacijama vlast bi najčešće ostajala po strani; nema, indiferentna i nevoljna da posreduje ili aktivno učestvuje u rešavanju nagomilanih problema verskih zajednica. Jednostavno, državni organi odbijali su da pruže dužnu zaštitu imovine i dostojanstva Mitropolije Crnogorsko–primorske. Primera radi, dugogodišnji rektor bogoslovije Sv. Petar Cetinjski, Gojko Perović, često ističe kako je težak status ove ustanove unutar prosvetnog sistema Crne Gore izazvan upornim odbijanjem države da zaključi Temeljni ugovor sa Srpskom pravoslavnom crkvom čime bi i položaj ove institucije bio poboljšan. Do današnjeg dana ona podnosi i dodatnu muku koju joj nameću lokalne vlasti kroz nepripadajuću tarifu naplate vode, struje, telefona, komunalija što samim tim odvlači veliki iznos novca i umanjuje standard.
Stupanjem blaženopočivšeg Amfilohija na čelo Crnogorsko-primorske mitropolije bezbednosna situacija na Cetinju sve se više komplikuje i usložnjava. Tako su samu intronizaciju pratila velika negodovanja a već na Božić i Petrovdan 1991. godine, zabeleženi su incidenti. Prvi rektor Bogoslovije čuveni Momčilo Krivokapić istakao je svojevremeno da su prve generacije cetinjskih bogoslova očvrsle u užasnim uslovima zbog atmosfere koja je tada vladala u gradu dok srpski istoričar sa Cetinja prof. Predrag Vukić (1966 – 2019), konstatuje kako je mitropolit Amfilohije posebno bio izložen histeričnoj demonizaciji.
„Zbog toga ali i sve nepodnošljivijeg stanja po srpsku zajednicu, ljudi sasvim opravdano počinju strahovati za budućnost svojih porodica pa se odlučuju na pojedinačno, ili kolektivno iseljenje. Čak i onda, kada nema uvredljivih i pretećih provokacija, osećate da ste nepoželjni.“ – zapisaće svojevremeno Vukić u svojoj knjizi „Otpisani“.
Neki oblici kršenja ljudskih prava na Cetinju
Zahvaljujući Informativnoj službi Srpske pravoslavne crkve koja je izašla u susret i pružila informacije o nekim primerima ugrožavanja imovine i vernog naroda u periodu od 1992 do 2003. godine, ali i arhivama starih novina, čitalac može steći opštu sliku o ukupnoj bezbednosnoj situaciji toga vremena kao i iskušenjima sa kojima se SPC suočava:
1992 – veliki miting, kamenovanje i skidanje trobojke sa Bogoslovije Sv. Petra Cetinjskog;
1993 – formiranje Crnogorske pravoslavne crkve i početak pretenzija na dobra SPC;
1994 – kada je otvarana kuća Petra Cetinjskog put je bio zasut kamenjem kako vernici ne bi mogli da odu na slavu (portal Srpsko nasleđe, 1998);
1996 – kamenovan automobil Bogoslovije u kojem su bili profesor i tri učenika;
1997 – kamenovana zgrada Bogoslovije, nije bilo povređenih.
1998 – Metež kod Vučjeg dola: Otac Dragan Stanišić branio je Hram Svetog Đorđa na Vučjem dolu držeći se za časnu trpezu i pevajući „Hristos voskrese iz mrtvih“ dok su pristalice CPC pokušavale da ga izvuku iz oltara i neovlašćeno obave svoje obrede (Srpsko nasleđe, 1998);
1999 – Incident u restoranu „Spoleto“, pretučeno šestoro učenika:
2000 – protojerej Radomir Nikčević se zatvorio u čuvenu „Vlašku“ crkvu na Cetinju i stupio u najstroži post (bez uzimanja hrane i vode) da bi sprečio provaljivanje u hram čija je obnova bila u toku i njegovo prisvajanje od strane pristalica CPC.
– kamenovana zgrada Bogoslovije pri čemu je polomljeno više prozora;
2001 – u martu su vandali prekinuli crkveni obred u Dvorskoj crkvi i napali jednog bogoslova da bi u decembru u centru Cetinja na najbrutalniji način bila pretučena još tri učenika Bogoslovije;
2002 – Učenici i zgrada Bogoslovije pretrpeli su čak sedam napada. Dva puta je škola kamenovana a najžešće je bilo za Vaskrs. Povređeno je sedam učenika.
2003 – Domaća javnost ostala je zatečena brutalnošću cetinjskih huligana koji su 23. maja 2003. godine, lancima i noževima naneli teške povrede u predelu srca učeniku Bogoslovije Nikoli Jankoviću i još trojici bogoslova.
Temeljni ugovor kao garancija mira za Cetinjane i Crnu Goru
Tek generalno označen pojmovima „sekularna država“, „nepovredivost [prava] svojine“ , „priznanje pravnog kontinuiteta SPC“ – Temeljni ugovor između Vlade Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve – budi sumnju u to da neće moći da ostvari sve one ciljeve zbog kojih je i zaključen. Ako se na trenutak zanemare svi leksikološki, politički pa i čisto juristički prilazi ovom dokumentu, može se sa pravom konstatovati kako on predstavlja i svojevrsnu bezbednosnu garanciju da će SPC i njeno sveštenstvo neometano moći da vrše sve svoje, zakonom dozvoljene, delatnosti.
Sve dok državne vlasti ne budu izričito i javno garantovale sigurnost sveštenstva i imovine Mitropolije Crnogorsko–primorske, u koju spadaju svi pravoslavni hramovi i manastiri kao i ostala nasleđena crkvena dobra, i dok ne budu uzele u direktnu zaštitu ta njena dobra, ne može se govoriti o iskrenom pristupu države ovoj problematici. U tom smislu treba posmatrati i medijske najave o potpisivanju temeljnog ugovora sa Crnogorskom pravoslavnom crkvom pri čemu se posebno ističe njihov uslov da će dokument biti potpisan samo ako garantuje služenje u verskim objektima koji su u vlasništvu države Crne Gore. Verski analitičar Jovan Janjić izražava duboku zabrinutost zbog mogućnosti da Vlada CG potpiše ugovor sa paracrkvenom organizacijom čime bi praktično ona obesmislila ugovor sa SPC kojoj je, prema anketama, privrženo oko 62 % građana Crne Gore.
Nije nepoznata praksa ove organizacije da „preuzima i uspostavlja duhovne kompetencije“ nad staro-crnogorskim mesnim crkvama, grobljima i objektima u Njegušima, Čevu, Bajicama, Barjamovcima, Đinovićima, Milijevićima i drugim mahom napuštenim selima Katunske nahije . U Ćeklićima je devet crkva i deseta, saborna, Svetog Ilije, koji je slava ćeklićka. U Krajnjem dolu je crkva Svetog Save, u Milijevićima Svetog Nikole, u Petrovom dolu crkva svetog Jovana Bogoslova, u Vojkovićima crkva Svetog Petra Cetinjskog… Uglavnom sve ove crkve su meštani, zajedno sa Mitropolijom crnogorsko-primorskom i mitropolitom Amfilohijem, obnovili ili ih obnavljaju.
Nesumnjivo je da pravi dijalog države i crkve tek treba da usledi pa da se, potom, u konstruktivnoj i fer atmosferi, detaljnije konkretizuju i definišu do sada samo ovlaš i najuopštenije predstavljene odredbe Temeljnog ugovora. To znači da i neke kreativne ideje poput predloga istoričara Aleksandra Rakovića, da se za svetinje na Cetinju traže dodatne bezbednosne garancije odnosno uspostavi bezbednosna zona, mogu naći svoje mesto u zakonodavstvu Crne Gore. Mada bi se detaljnija razrada ovog ugovora kroz promenu zakonske i pravne regulative, mogla dotaći i pitanja uvođenja veronauke u nastavni proces, o tom problemu još je rano govoriti.
Potpisivanje Temeljnog ugovora sa Srpskom pravoslavnom crkvom jeste važan reformski korak za Crnu Goru i možda poslednja prilika za pomirenje i umirenje retrogradnih snaga, zbog čega ne sme biti propuštena. Samo jedinstveno, odgovorno i oprezno ponašanje predstavnika inteligencije, vlasti i crkve može obezbediti trajni mir i prosperitet.
Ivan Mitić
Izvor: Kompas